Tė gjitha proceset psikike, siē janė: tė
perceptuarit, tė menduarit, tė ndjenjave, tė mėsuarit, tė motivacionit
etj. janė tė lidhura ngushtė njėra me tjetrėn, pra varėn njėra nga tjetra
dhe ndikojnė nė njėra tjetrėn.
Individi, duke kaluar nėpėr kėto procese
psikike, gjatė periudhave tė ndryshme tė jetės, formon veti tė caktuara
personale. Duke i vėrejtur kėto veti gjatė aktivitetit tė individit, ne
vėrejmė mėnyrėn e veēantė tė sjelljeve, qė ėshtė karakteristike pėr tė.
Kėto veti karakteristike, mėnyrėn e pėrgjithshme dhe tė veēantė tė
sjelljeve tė njerėzve dhe tė ēdo individi, si manifestohen, si zhvillohen
dhe nga cilėt faktor varėn ato, i studion Psikologjia e personalitetit.
Sikurse tė
gjitha funksionet psikike, edhe personaliteti e ka bazėn e vetė
biologjike, sepse ēdo njeri lind me karakteristika trashėguese tė
caktuara. Edhe pse faktorėt biologjik kanė rėndėsi tė posaēme pėr
zhvillimin e personalitetit, janė vetėm bazė e nevojshme pėr zhvillimin e
mėtejmė tė tij. Rol vendimtar luajnė faktorėt e rrethit, e para se
gjithash, faktorėt social. Prandaj edhe theksohet se personaliteti ėshtė
dukuri, jo vetėm psikologjike, por edhe sociale. Kushtet sociale, e para
sė gjithash aktivitetet me njerėz, janė tė domosdoshme pėr tu zhvilluar
individualiteti njerėzorė nė qenie humane, pra nė qenie e cila ka
karakteristika, qė i pėrfillim si karakteristike njerėzore.
Numri i faktorėve, si ndikim nė bazėn e dhėnė
biologjike pėr formimin e cilėsive tė personalitetit, ėshtė mjaft i madh
si: ambienti dhe kushtet familjare (nė tė cilat rritet fėmija), shkolla,
moshatarėt, mėsuesi, tė njohurit, organizatat dhe shoqėria nė tė cilat ai
ėshtė anėtar, dhe roli qė ka nė to, literatura dhe filmat, bashkėshortėsia
dhe marrėdhėniet bashkėshortore, profesioni dhe suksesi nė kėtė profesion,
pozita sociale, kultura nė tė cilėn rritet dhe jeton, sistemi shoqėror i
bashkėsisė etj. etj.
Zhvillimi i personalitetit ndahet nė katėr
perioda: mosha e fėmijėrisė, e rinisė, e pjekurisė dhe e pleqėrisė.
Shumė ekspertė tė psikologjisė mendojnė, se
rol vendimtarė pėr formimin e cilėsive tė personalitetit luajnė kushtet e
jetės familjare nė ditėt e para tė fėmijėrisė. Studimet kanė treguar, se
kushti mė i mirė pėr zhvillimin e personalitetit tė pjekur dhe tė
shėndosh, ėshtė qėndrimi i pėrzemėrt dhe i ngrohėt i prindėrve, por edhe
njėfarė rigoroziteti nė evitimin e pasojave tė pakėnaqshme tė reaksioneve
tek fėmijėt.
Moment tjetėr i rėndėsishėm pėr zhvillimi e
cilėsive tė personalitetit ėshtė edhe fillimi i parė shkollor, qė pėrbėn
njė ndėr bazat shumė tė rėndėsishme nė zhvillimin e personalitetit dhe
karakterit tė mėvonshėm tė individit. Ardhja e fėmijės nė shkollė, ėshtė
ardhje nė njė rreth tė ri, me kėrkesa tė reja, dhe me mė shumė obligime,
nė tė cilat ai duhet tė gjendet, pasi ato ndryshojnė dukshėm prej
kėrkesave familjare me tė cilat ai ėshtė mishėruar. Gjithashtu, rol me
rėndėsi nė kėtė periodė luan edukatori, mėsuesi ose pedagogu. Mėsuesi, si
edhe prindėrit paraqesin modelin, nė tė cilin fėmija merr shembull. Me
sjelljet, veprimet, gjestet, qėndrimet etj. ata i japin
kahjen e mėtejme fėmijės, drejt formimit tė
cilėsive tė personalitetit.
Perioda tjetėr, shumė e rėndėsishme ėshtė
mosha e rinisė, e cila karakterizohet me dy momente: Zhvillimin
fiziologjik dhe zhvillimin social.
Nė zhvillimin fiziologjik bie nė sy rritja e
gjatėsisė sė trupit dhe shtimi nė peshė; paraqitja e karakteristikave
seksuale dhe disa kriza psikologjike nė lidhje me kėtė moshė etj. Ndėrsa
nė zhvillimin social, paraqiten interesime dhe qėndrime tė reja mbi jetėn;
zhvillohet ndjenja e vetėdijes dhe nevoja e pavarėsimit, si dhe formohen
pikėpamje mbi ēėshtjet e rėndėsishme shoqėrore etj.
Pėr kapėrcimin e kėsaj periode, e cila ėshtė e
mbushur me trauma e probleme tė ndryshme psikike e fizike, dhe pėr marrjen
e kahjes vendimtare drejtė cilėsive tė
qėndrueshme tė personalitetit (qoftė pozitive, apo negative), ndikim
parėsor luajnė: faktorėt e fėmijėrisė sė hershme, qėndrimet e prindėrve
dhe edukatorėve, pikėpamjet dhe normat shoqėrore si dhe shumė faktor tjerė
social.
Nga zhvillimi i faktorėve tė sipėrpėrmendur
varet edhe perioda tjetėr vijuese - mosha e pjekurisė. Kjo periodė zgjat
deri nė moshėn 50 vjeēare, dhe pėrbėn periodėn mė tė gjatė nė jetėn e
individit. Nė kėtė periodė bėhet edhe zgjedhja dhe zgjidhja e problemeve
mė rėndėsishme pėr jetėn e njeriut, si: zgjedhja e profesionit, formimi i
koncepteve mbi jetėn, martesa dhe krijimi i familjes, qė ngrit ndjenjėn e
pėrgjegjėsisė dhe i jep jetės kuptim mė serioz nė vazhdimėsinė e formimit
tė mėtejmė tė cilėsive tė qėndrueshme tė personalitetit. Nė kėtė periodė,
individi krijon koncepte tė qėndrueshme pėr dukuritė e pėrgjithshme,
pavarėsisht tė ēfarė drejtimi janė ato, prioritare
apo herezike, tė pėrputhshme me logjikėn e
shoqėrisė apo jo etj., dhe e ka shumė tė vėshtirė qė ti ndryshoj ato
koncepte.
Perioda e fundit ėshtė mosha e pleqėrisė, e
cila fillon nga vitet e 50-ta, dhe karakterizohet me personalitet tė
qėndrueshėm, nė kuptim tė plotė. Studimet e fundit kanė treguar se nė
moshėn e pleqėrisė, aktivitetet psikike zvogėlohen shumė pakė (ose
aspak), nė krahasim me ato fizike. Kjo dukuri ndikon nė psikologjinė e tė
moshuarve. Pasi ata nuk janė nė gjendje tė kryejnė aktivitete fizike, deri
sa ato psikike i kanė aktive, fillojnė tė tėrhiqen nė vetvete, largohen
prej ambientit dhe e ndiejnė vetėn, herė-herė si tė tepėrt nė shoqėri.
Pra, kėtė moshė e karakterizon personaliteti i mbyllur (mbyllja nė
kornizat vetjake). Prandaj ėshtė shumė i nevojshėm angazhimi i shoqėrisė
dhe qėndrimi konstruktiv ndaj personave nė kėtė moshė.
Nga kjo analizė qė e bėmė mė lartė, mund tė
konkludojmė se zhvillimi i cilėsive tė
qėndrueshme tė personalitetit varet nga shumė faktorė. Kėto cilėsi
karakterizojnė, personalitetin ose karakterin e individit, ndėrsa bashkimi
i individėve indigjen, formon shoqėrinė (kolektivitetin)
e qė ne e quajmė KOMB. Kjo do tė thotė, se pasqyrimi i karakterit
individual ėshtė edhe pasqyrim i karakterit kolektiv, pra pasqyron
sjelljet, zakonet, vlerat kulturoro-artistike,
inteligjencėn etj, tė njė kombi. Prandaj edhe lind pyetja: sa i njohim dhe
sa merremi ne shqiptarėt me kėta faktor pėr kultivimin e njė shoqėrie me
personalitete tė shėndosha?
Gjurmimet e shumta rezultojnė, se edhe roli i
historisė, kushtet e veēanta tė zhvillimit, tradita, zakonet e doket e njė
shoqėrie, paraqesin faktor tė rėndėsishėm nė formimin e personalitetit. E
dihet shumė mirė rrjedha e historisė sė popullit tonė. Prandaj edhe mund
ta justifikojmė tė kaluarėn, duke mos hyrė nė detaje pėr faktorėt sfidues
drejt zhvillimit intelktual, sepse na duhet
njė hapėsirė shumė e madhe pėr analizimin e asaj periudhe...Por a mund ta
justifikojmė tė tanishėm? Sot kur mburremi me tė arriturat tona nė artė,
kulturė, shkencė; sot qė kemi sa e sa universitet, shoqėrore e private,
kolegje tė vendit e tė huaja duke filluar nga shteti amė, nė Shqipėria e
deri edhe nė diasporė; sot qė kemi aq shumė doktor shkencash, magjistra e
akademik; sot qė botojmė aq shumė libra, gazeta e revista; sot qė kemi
qeveri demokratike; sot qė kemi tė realizuar edhe ėndrrėn shekullore,
pavarėsinė e Kosovės; sot qė mė sė shumti merremi me vetveten...E mė sė
paku u japim rėndėsi ēėshtjeve edukative, etike e psikologjike tė brezit
tė ri, brez qė do jetė pasqyrim i ardhmėrisė sė kombit.
Ja njė analizė e shkurtėr nė kėtė drejtim pas
viteve tė 80-ta. Me suprimimin e organeve mė vitale tė saj nga Beogradi,
Kosova kaloi nėn okupim klasik. Nė planin diskriminues tė pushtuesit, pikė
qėndrimi kryesor (jo pa qėllim) ishte arsimi, mbyllja e shkollave. Shkolla
si institucion edukativ si qėllim kryesor ka: zhvillimin e cilėsive
pozitive, cilėsi qė i konsideron si tė nevojshme dhe tė domosdoshme, si
pėr individin ashtu edhe pėr shoqėrinė; tė formoj botėkuptimet e caktuara
shoqėrore dhe qėndrimet e caktuara sociale etj. me njė fjalė, zhvillimin
intelektual tė individit; tė pengoj zhvillimin e cilėsive negative, qė
dėmtojnė vetė individin dhe qė shkojnė nė kundėrshtim me etikėn e moralin
e shoqėrisė. Prandaj, me mbylljen e shkollave, pikėrisht u atakua ky
zhvillim. Rinis ju mbyll perspektiva, ju mbyll ardhmėria.
Tė ballafaquar me kriza tė ndryshme rinore,
duke mos parė perspektivė nė horizont dhe me qėllim tė shmangies sė
shėrbimit ushtarak nėpėr kazermat e okupatorit, njė pjesė shumė e madhe e
kėsaj shtrese braktisėn vendlindjen dhe shtegtuan drejt Perėndimit, me
shpresė pėr ditė mė tė mira.
E siē dihet, kjo ėshtė njė ndėr periodat mė
vendimtare nė formimin e cilėsive tė qėndrueshme tė personalitetit, nga e
cila edhe varet ardhmėria e individit. Pa mbėshtetje institucionale, nė
pragun e thyerjeve tė mėdha shpirtėrore, nė mesin e njė shoqėrie me
sjellje, zakone e botėkuptime tjera, pa koncept tė qartė mbi ardhmėrinė e
jetės, kjo rini assesi nuk mund tė krijoj veti tė drejta e tė qėndrueshme
tė personalitetit, pėrkundrazi, kjo do goditet rėndė nga ērregullimet e
ndryshme tė personalitetit, do tė pėsoj enervacion,
qė do e pėrcjell pas gjatė gjithė jetė. E aq mė tragjikė bėhet fakti, se
kjo rini, kėta individė, mė vonė, do tė bėhen prindėr, vetit psikike tė
tė cilėve do tė pėrcillen nė njėrėn apo
tjetrėn formė, me dije apo pa dije, me dashje apo dashje... edhe tek
fėmijėt e tyre, e qė nė instancėn e fundit do tė mund tė ketė ndikim
negativ nė formimin e personalitetit tė trashėguesve, sepse prindi pėr
fėmijėn paraqet modelin, me tė cilin fėmija identifikohet dhe tė cilin e
imiton.
Pastaj tmerret e luftės hapėn plagė tė reja
dhe tė thella nė shpirtin e pothuajse ēdo shqiptari. Dhuna dhe terrori qė
u ushtrua masovikisht, pa pėrjashtim moshe e
gjinia, peshoi akoma mė shumė barrėn, tanimė tė
stėrngarkuar psikike e fizike, tė kėtij populli tė shumėvuajtur.
Gjithashtu, edhe situata pas lufte, nuk rezultoi ashtu siē e kishte
ėndėrruar shumėkush! Mungesat e shumta socialo-ekonomike,
sidomos papunėsia, nuk i lehtėsuan traumat e llojeve nga mė tė ndryshmet,
por i shtuan edhe mė problemet e jetės, duke i ballafaquar njerėzit me
sfida tė reja.
Si rezultat ai gjithė kėtyre faktorėve, nėn
trysnin e tė cilave individi vazhdimisht ndodhet, pasojnė edhe konfliktet
e brendshme shpirtėrore. Ndonjėherė konfliktet janė tė llojit tė atillė qė
provokojnė vetėm simptome neurotike, por
ndonjėherė konfliktet janė tė tilla qė paraqesin rrezik edhe pėr neuroza
serioze, bile nė raste ekstreme, edhe psikoza reale, tė cilat nė
psikiatri njihen me emrin, ērregullime psikike, disiplinė e sė cilės ėshtė
edhe ērregullimi i personalitetit.
Ka shumė forma tė ērregullimet tė
personalitetit, por ne po i pėrmendim disa mė tė rėndėsishmet, tė cilat
koincidojnė me shkrimin.
A-
Personaliteti jostabil: - E karakterizojnė
emocionet jostabile tė theksuara dhe
ndryshimet e shpeshta tė disponimit. Nė ēdo
humbje tė vogėl ose frustrim, personi mund
tia plasė vajit. Nga kjo gjendje shumė lehtė mund tė kalojė nė gjendje
mllefi e tėrbimi. Emocioni tjetėr, i cili lehtė mund tė provokohet, ėshtė
frika. Humbja mė e vogėl e sigurisė provokon frikė. Nė situata tė streseve
kėta persona nuk janė tė aftė tė reagojnė.
B-
Personaliteti eksploziv: - Nuk e ka kontrollin e duhur ndaj mllefit dhe
tėrbimit. Vetitė qė e karakterizojnė kėtė tip janė:
Ekspolziviteti, rrėmbimi, tėrbimi, hidhėrimi, shkarkimi i shpejtė i
emocioneve, gjaknxehtėsia, sugjestibiliteti si
dhe ndryshimi i shpejtė i disponimit.
C-
Personalittei
astenik: - Gjatė tėrė jetės pasqyron humbjen
(dobėsimin) e energjisė, lodhjen dhe rraskapitjen. Ai ndihet gjithnjė i
lodhur dhe tregon humbje tė interesimit, entuziazmit dhe pasionit.
D-
Personaliteti shizoid: - Ėshtė i turpshėm, i
trembshėm e frikacak. I shmanget aktivitetve
sociale dhe kontakteve me persona tjerė. Nuk mund ta shpreh agresivitetin
dhe tėrbimin, prandaj fantazinė shpesh e shfrytėzon si mekanizėm sulmues
dhe mbrojtės. Pėrmbajtjet i ka stereotipe etj.
E-
Personaliteti i kufizuar: - Karakterizohet me
jostabilitetin e shumė funksioneve psiksike
e posaēėrisht me jostabilitetin e
disponimit, tė marrėdhėnieve
interpersonale, tė sjelljeve, tė mendimeve dhe
tė marrėdhėnieve ndaj vetvetes (ērregullimi i identitetit). Ērregullimi i
identitetit manifestohet me pasigurinė e elementeve tė identitetit siē
janė: vetėdija, identiteti seksual, caqet afatgjata tė jetės, zgjedhja e
profesionit, marrėdhėniet nė shoqėri etj...
Duke pasur parasysh rėndėsinė e madhe qė ka
zhvillimi i drejtė i cilėsive tė personalitetit tė individit (qė ėshtė
baza e shoqėrisė), shpresoj se institucionet tona tė reja, nė shtetin e
ri tė Kosovės, do tė angazhohet shumė mė seriozisht nė kėtė drejtim, duke
i shpėrthyer kornizat e ngushta egocentrike tė cilat na kanė ndrydhur
dekada me radhė, dhe duke kontribuar sinqerisht nė ngritjen dhe rritjen e
vetėdijes kolektive, qė ėshtė shumė e rėndėsishme pėr ne si shoqėri, si
komb dhe si shteti mė i ri nė Botė.