kercenuesitshend

Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

Vegëza

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkencë - Kërcënuesit e shëndetit

Shkruan: Evisa KULLA

http://revfamilja.org

KËRCËNUESIT E SHËNDETIT

Ndotja e ajrit sot është një problem i madh në gjithë botën, por sidomos ai është bërë më i mprehtë në vendet në zhvillim. Urbanizimi i shpejtë, mos ndërgjegjësimi sa duhet i njerëzve për rrezikshmërinë e ndotjes dhe varësia edhe nga qymyrguri dhe nafta do të thotë që niveli i SO2 dhe LGP të kenë ritme të larta edhe në të ardhmen. Afro 1 miliardë njerëz janë të rrezikuar çdo ditë nga ndotësit e ajrit.

Njerëzit, në jetën e përditshme, në mjedisin e shtëpisë, të punës dhe atë të përgjithshëm, ekspozohen ndaj faktorëve, që jo vetëm nuk janë të domosdoshëm, por janë të dëmshëm për shëndetin e tyre. Ekspozimi ndaj tyre është pjesë e jetës, ndaj është e nevojshme të njihen për të ulur e shmangur efektet negative të tyre. Në morinë e këtyre faktorëve, jo pak të rëndësishëm, janë ndotësit e ajrit, që kanë efekte të dëmshme mbi njerëzit, kafshët dhe bimët. Meqenëse, veç efekteve dëmtuese të përbashkëta, ata kanë dhe ato të veçantat, po i trajtojmë në mënyrë të shkurtuar, një nga një, gjashtë nga ndotësit më të rëndësishëm të ajrit.

OZONI 0₃

Ozoni është një gaz, i cili përbëhet nga tri atome oksigjen (O₃). Ai nuk çlirohet në mënyrë të drejtpërdrejtë në ajër, por krijohet nga reaksioni kimik mes oksideve të azotit (NOx) dhe lëndëve organike të avullueshme, të cilat ndodhen në dritën e diellit. Ozoni ka të njëjtën strukturë, si ai që ndodhet me km mbi tokë apo kur është afër sipërfaqes së tokës. Pra, cilësitë e tij të “mira” apo të “këqija” varen nga lokalizimi i tij në atmosferë. Ozoni i “mirë” ndodhet në mënyrë natyrale në stratosferë, rreth 10 deri në 30 milje mbi sipërfaqen e tokës dhe krijon një shtresë, e cila na mbron nga rrezet e dëmshme të diellit. Ndërsa prania e ozonit pranë sipërfaqes së tokës konsiderohet e “keqe”.

Lëndët që çlirohen nga automjetet, çlirimet industriale, benzina e avullueshme dhe tretësit kimik, ashtu si dhe burimet natyrale, çlirojnë NOx dhe LOA (lëndë organike të avullueshme), ndihmojnë në formimin e ozonit. Drita e diellit dhe moti i nxehtë krijojnë më afër sipërfaqes së tokës përqendrime të dëmshme të ozonit. Kjo njihet si një ndotës ajri në kohën e verës. Pra, nivelet më të larta të ozonit formohen gjatë kohës së verës, motit të nxehtë e të thatë. Shumë zona urbane priren drejt niveleve të larta të ozonit të “keq”, por edhe zonat rurale janë subjekt i këtij fenomeni, sepse era transporton ozonin dhe ndotësit e tjerë me qindra kilometra larg burimit ku janë krijuar fillimisht, duke krijuar kështu zona të gjera të ndotura.

Problemet shëndetësore

- Ozoni mund të irritojë rrugët e frymëmarrjes. Simptoma të tjera përfshijnë teshtima, kollë, dhembje gjatë frymëmarrjes së thellë dhe vështirësi në frymëmarrje gjatë aktiviteteve jashtë shtëpisë. Njerëzit me probleme të mushkërive janë më të ndjeshëm, por, nëse ozoni është në nivele të larta, preken edhe njerëzit e shëndetshëm që bëjnë aktivitet jashtë shtëpisë.

- Ekspozimi i përsëritur me ozon për disa muaj mund të shkaktojë dëmtime të mushkërive. Çdokush që qëndron në verë jashtë shtëpisë është në risk, sidomos fëmijët dhe njerëzit që kanë shumë aktivitet në ambientet e jashtme.

- Edhe në nivele të ulëta, ozoni afër sipërfaqes së tokës shkakton një sërë problemesh në mushkëri, duke përfshirë këtu përkeqësimin e astmës, uljen e kapacitetit të mushkërive dhe rrit ndjeshmërinë ndaj sëmundjeve të mushkërive, si: pneumonia dhe bronkiti.

Dëmtimet në bimë dhe në ekosistem

- Ozoni në sipërfaqen e tokës ndikon në aftësinë e bimës për të prodhuar e grumbulluar ushqimin, duke i bërë kështu më të ndjeshme ndaj sëmundjeve të ndryshme, ndaj insekteve, ndotësve të tjerë dhe motit të ashpër.

- Ozoni dëmton gjethet e pemëve dhe të bimëve të tjera, duke ndikuar në shkatërrimin e parqeve nëpër qytete, parqeve nacionale, etj.

AEROSOLET

Termi Aerosolet nënkupton grimcat që gjenden në ajër, si: pluhuri, bloza, tymi dhe aerosolet në formë pikash. Grimcat mund të përhapen në ajër për një kohë të gjatë. Disa grimca janë të mëdha ose të errëta, të cilat mund të shihen, si: bloza dhe tymi. Të tjerat janë aq të vogla, sa mund të zbulohen vetëm me mikroskop elektronik. Disa grimca çlirohen menjëherë në ajër nga burime, si: makinat, autobusët, fabrikat, arat e lëruara, rrugët e pashtruara, guroret apo nga djegia e drurit. Grimca të tjera mund të formohen në ajër nga ndryshimet kimike të gazeve. Ato formohen në mënyrë indirekte kur gazet që çlirohen nga lëndët djegëse veprojnë me dritën e diellit apo avujt e ujit. Kjo ndodh gjatë djegies së lëndëve të ndryshme djegëse apo dhe gjatë proceseve industriale.

Efektet shëndetësore

Shumë studime shkencore tregojnë se thithja e grimcave çon në manifestimin e problemeve shëndetësore të dukshme, duke përfshirë këtu:

- Përkeqësimin e astmës

- Rritja e simptomave të frymëmarrjes, si: kolla, vështirësi e dhembje në frymëmarrje

- Bronkiti kronik

- Funksion i ulur i mushkërive

- Vdekje e parakohshme.

Dëmtimet në shikim

Prania e grimcave në ajër është shkaku kryesor i uljes së shikimit apo e mjegullimit.

Depozitimi në atmosferë

Grimcat mund të transportohen në distanca të largëta nëpërmjet erës dhe më pas depozitohen në tokë apo në ujë. Efektet që vijnë nga ky depozitim janë:

- Acidifikimi i ujit të liqeneve e burimeve

- Ndryshimi i ekuilibrit ushqyes në ujërat bregdetare dhe në basenet e mëdha ujore

- Dëmtimi i pyjeve dhe i prodhimeve

- Ndikimi në diversitetin e ekosistemit

Dëmtimet estetike

Bloza e tymi, një lloj i grimcave, grumbullohet në gurë dhe materiale të tjera, duke i dëmtuar ato, duke përfshirë këtu objekte të rëndësishme kulturore, si monumente dhe statuja.

Monoksidi i karbonit CO

Është një gaz pa ngjyrë e pa erë, i cili formohet kur karboni në lëndët djegëse nuk digjet plotësisht. Ai është një komponent që çlirohet nga motorët e automjeteve, e përbën 56 % të të gjithë CO që çlirohet. Kështu, përqendrimet më të larta të CO ndodhen në zonat që kanë një trafik të ngarkuar. Kështu, në qytete CO i çliruar nga makinat arrin në 85 – 95 %. Burime të tjera të prodhimit të CO përfshin proceset industriale (sidomos në industrinë e metaleve dhe atë kimike), djegia e drurëve për qëllime ngrohjeje dhe djegia natyrale e pyjeve. Ndërsa burimet e CO brenda ambienteve të shtëpisë janë: sobat e zjarrit, sobat e gazit, tymi i cigares, vatrat e zjarrit dhe përdorimi i vajgurit. Nivelet më të larta të CO në ambientin e jashtëm janë në muajt më të ftohtë të vitit, sepse inversionet e ajrit janë më të shpeshta. Ajri i ndotur zihet në grackë afër sipërfaqes së tokës, nën shtresën e ajrit të ngrohtë.

- Burimet e CO

- Djegia e lëndëve për qëllime ngrohjeje

- Proceset industriale

- Djegja natyrale e pyjeve

- Mjetet e transportit jo rrugor

- Mjete të transportit rrugor

Efektet kardiovaskulare

Edhe nivele të ulëta të CO mund të përbëjnë kërcënim për jetën në personat që vuajnë nga sëmundje të zemrës, si: angina, bllokimi i arterieve ose sëmundje kongjestive të zemrës. Për personat që vuajnë nga sëmundjet e zemrës edhe një ekspozim i vetëm ndaj CO, edhe në përqendrime të ulëta, mund shkaktojë dhembje kraharori, ul aftësinë e personit për të kryer ushtrime fizike etj.

Efektet në Sistemin Nervor Qendror

Edhe njerëzit e shëndetshëm mund të preken nga nivele të larta të CO. Njerëzit që kanë përqendrime të larta të CO shfaqin probleme vizive, ulet aftësia për të punuar apo mësuar, ulet shkathtësia manuale dhe vështirësohet paraqitja e detyrave komplekse. Në nivele ekstreme, CO është një helm e mund të shkaktojë vdekjen.

CO kontribuon në formimin e smogut në ajrin afër sipërfaqes së tokës, e cila nga ana e saj shkakton probleme të shumta me frymëmarrjen.

Në ditët e sotme prodhuesit e automjeteve i kanë përmirësuar ato nëpërmjet instalimit të një sistemi të kontrollit të shkarkimit të gazrave ndotëse të ajrit, në mënyrë që ndotja e shkaktuar të jetë në minimum, megjithatë, kur automjetet përdoren, sistemi i kontrollit të shkarkimeve nuk punon në mënyrë të rregullt apo kur shoferët e ngacmojnë dhe e dëmtojnë atë.

Oksidet e azotit NOx

Është një term i përgjithshëm për një grup gazesh me reaktivitet të lartë, ku secili prej tyre përmban nga një atom azot dhe një atom oksigjen në sasi të variueshme. Shumica prej oksideve të azotit janë pa ngjyrë dhe pa erë. Megjithatë, një nga oksidet e azotit, më të zakonshmit, dioksidi i azotit (NO₂) që ndodhet në ajër përmes aerozolëve, shpesh shikohet si një shtresë kafe në të kuqe mbi shumicën e zonave urbane. Oksidet e azotit formohen kur lëndët e djegshme digjen në temperaturë të lartë. Burimi kryesor njerëzor për NO₂ janë motorët e automjeteve, mjetet elektrike dhe nga burime të tjera industriale, tregtare që përdorin lëndë djegëse.

NO₂ mund të formohet edhe në mënyrë natyrale. NOx, ashtu si dhe mjaft ndotës të tjerë të ajrit, mund të transportohen në distanca të largëta, duke bërë që problemet që shkaktohen nga NOx të mos kufizohen vetëm në zonat ku prodhohen, prandaj duhet të merren masa në baza rajonale, jo vetëm në burimin e formimit.

NO₂ shkakton një varg të madh efektesh në shëndet dhe në mjedis, pasi ka shumë përbërje dhe derivate në familjen e oksideve të azotit, duke përfshirë kështu dioksidin e azotit, acidin nitrik, oksidin nitros, nitratet dhe oksidin nitrik.

Formimi i shtresës së ozonit afër sipërfaqes së tokës (smogu)

Formohet kur NOx dhe lëndët organikë të avullueshme (LOA) ndërveprojnë nën praninë e rrezeve të diellit. Fëmijët, njerëzit me sëmundje të mushkërive dhe ata që punojnë në ambientet e jashtme janë më të ndjeshmit ndaj efekteve anësore, si dëmtim i indit të mushkërisë apo ulja e funksionit të tyre. Ozoni mund të transportohet nëpërmjet rrymave të ajrit dhe të shkaktojë efekte edhe larg vendit të burimit.