Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Dr. Nuhi VINCA

GJURMË TË LASHTËSISË PAGANE NË LIRIKËN POPULLORE TË STRUGËS DHE TË OPOJËS (2)

            Këto këngë, lidhur kaq ngushtë me punën, behën dëshmi e qartë e shpirtit jo primitiv, por një dëshmi e rrallë e shpirtit të madh poetik që di të himnizojë punën me këngë që në shumë aspekte janë margaritarë të lirikës popullore shqiptare.

            Vargjet nuk kanë ndonjë stolisje të dalluar figurash e tropesh, por tërësia e pamjes gjithë kolorit paraqet skenën e hareshme të stinës së re, për të cilën stinë në këngët pagane lavdërohen perënditë. Këtu fryma e këngës është ditirambeske, gëzimi për stinën e re është ngjyrosur me ndjenjën spontane, stilin e qartë e të rrjedhshëm, idenë e porosinë humane, të derdhur në gjithë nëntekstin e saj as jo të qartë deri në tepri, por as jo të fshehur deri në labirinte abstrakte. Mendimi dhe ndjenja e kulluar që përshkon tërësisht këngën aq dhe befason si fryt i pjekur poetik dhe fakt i pamohueshëm estetik:

            Po këndon bilbili

            Po këndon në ferrë;

            Këndo të lumtë goja

            Se dolëm në ver’.

            Kënga “Po këndon bilbili” është një margaritar i kësaj lirike dhe meriton një shqyrtim të hollësishëm për t’u vënë në pah të gjitha kualitetet e saj poetike, estetike me një qasje të gjithanshme. Asaj edhe pse ka të gjitha kualitetet e larta artistike, i kërcënohet rreziku i zhdukjes. Ne e shënuam nga një e moshuar 70 vjeçare në rastin kur ajo ishte e rrethuar nga grupi i vashave, të cilat nuk e dinin këtë këngë. Kjo e dhënë flet dhe e sinjalizon edhe një herë pohimin e përsëritur se koha është e pamëshirshme ndaj kulturës materiale e shpirtërore, prandaj mbledhësit e kësaj trashëgimie i pret punë e ngutshme.

            Një numër tjetër këngësh rituale, që po ashtu befasojnë si për tematikën e tyre, ashtu edhe për realizimin artistik , janë edhe Këngët e Botës. Këto janë të lidhura me motivin e punës: punimin e çerepëve që në fshatrat e Opojës bëhet me një ritual të posaçëm. Vashat, e më parë edhe gratë, të veshura si për ditë feste kryemoti, duke kënduar këngën:

            I kemi vu shamijat me topa

            Sot po shkojmë me çel gropa.

            O i kemi vu shamijat me pika

            O jemi kënaq te Kreveçica.

            Nisen për në një skaj të katundit për të marrë botën e çerepëve dhe kthehen me këngë:

            Duke punuar çerepin ato i këndojnë:

            O çerepi i ri

            Me botë t’tokës tonë,

            Dora e devojkës

            Po t’limon për onë.

            Gjatë procesit të punës që vazhdon kur nisin ta shkelin çerepin këndojnë:

            Për çerep lloçin

            Na jemi tuj shkel,

            Botën kur e morëm

            Shum’ e kemi zgjedh.

            Si dhe vargjet;

            Botë e Kreveçicës

            Botë e tokës tonë,

            Duort e devojkës

            Çerep to t’bojnë.

            Pasi mbarohen çerepët grupi i femrave e përfundon vargun e shumtë të këngëve me vargjet:

            Mori nan’, nana jeme

            M’le me shoqet

            T’baj ryfene.

            Dhe, pas gjithë kësaj, siç thotë dhe kënga, fillon ryfeneja që është ceremoniali pas kryerjes së çerepëve, duke shkuar shtëpi për të mbledhur sende ushqimore për të përgatitur drekë të përbashkët me të gjitha ato që kanë punuar çerepët: fli, korolan (krelaë),ëmbëlsirë etj.

            Këngët herë luhen valle, herë përcillen me def e herë vetëm këndohen. Këto këngë, ashtu si edhe ajo qe u prek më sipër, nuk janë të botuara në asnjë nga botimet e deritanishme folklorike, pra janë të panjohura për opinionin letrar, folklorik.

            Tematika e Punës zgjerohet dhe gërshetohet edhe me tematikën e kurbetit:

            Kur tot t’na vijn’ vllaznit,

            Vllaznit pi gyrbetit,

            No çerept e rij

            Bukën tot t’jau pjekim.

            Ose:

            Kapërceva fushën,

            Kapërceva malin,

            Tuj shkel çerepët

            Për vlla m’muer malli etj,

            Këto këngë të bukura paraqesin një fenomen të rrallë në folkloristikën tonë: një varg punësh të përcjella me këngë.

            Këto këngë të bukura humbin shumë nga vlera e tyre po t’i shkëpusin nga ambient i një varg punëve që janë: nisja për në kodrën e Kreveçicës, arritja, çelja e gropave, zgjedhja e botës, kthimi, shndërrimi i botës në lloç, shkelja e botës, të lëmuarit e anëve të çerepëve, kryerja e punimeve, pjekja e bukës në çerep të ri etj. Këtij ceremoniali i jep shpirt kënga si faktor i rëndësishëm si dhe veshja me kostume kombëtare tradicionale, pamja dhe e gjithë atmosfera bëhet dinjitoze për t’ia marrë lakmi dhe për respekt të thellë ndaj krijuesit të popullit.

            Këto këngë, lidhur kaq ngushtë me punën, behën dëshmi e qartë e shpirtit jo primitiv, por një dëshmi e rrallë e shpirtit të madh poetik që di të himnizojë punën me këngë që në shumë aspekte janë margaritarë të lirikës popullore shqiptare:

            O çerepi i ri

            Me bot’t’tokës tonë…

            Duke veçuar këtë grup këngësh që spikaten me frymë të ngrohtë poetike, këngët e tjera të motmotit (ato lashtopaganike) nuk kanë veti të lashta artistike siç ngjet me grupin që e veçuam si dhe me shumë këngë të tjera të lirikës gojore. Dhe kjo e ka burimin në pohimin e teoricienëve të letërsisë R. Velek - O. Voren të cilët thonë: “Në shoqërinë primitive është e pamundur të ndahet poezia nga riti, nga magjitë, nga puna ose nga loja’. Në qoftë se shkenca dhe mënyra e prodhimit do të kishin arritur deri në atë shkallë sa që njeriu të mendojë e të dijë

se si shkaktohet shiu, me siguri s’do të lindte kënga e Dordolecit:

            Dordolec, dordolec,

            Bon dua t’gjere shoj,

            T’boen mojsrat me kalloj…etj.

            (Veleshtë)

            Apo:

            Oj li dododli

            Qite zot nji pik’ shi,…etj.

            (Pllavë, Opojë, 1979)

            Këto dy këngë lidhen ngushtë me ritin pranveror e veror për të rënë shi dhe si rit i tillë është i njohur në gjithë Ballkanin e më gjerë (shih punimin e S. Zeçeviqit: German, botuar në Zbornik Radova sa Kongresa Follklorista Jugoslavije. Në këtë punim ai informon se riti i lutjes për shi te serbët e bullgarët quhet German, kurse te rumunët kalojan. Aty mandej sqaron edhe çështjen e kulteve pagane).

            Këngët Shqipe janë një lutje për të rënë shi dhe manifestojnë më shumë shpirtin fetar se sa atë poetik. Kur theksojmë anën konservatore e konsekuente të këtyre këngëve ndaj petkut religjioz postpaganik dhe luftës që i patën shpallur fetë monoteiste, na bie ndërmend një fabul alegorike që e shënuam në Veleshtë të Strugës.

            Në këtë fabul bëhet fjalë për Shëngjergjin dhe Bajramin, duke e favorizuar të parin si rezistues, konsekuent dhe stabil, sepse “nuk luan kurrë, vjen gjithnjë në të njëjtën kohë e jo si Bajrami që luan “ . Kjo fabul duhet të jetë mjaftë e vjetër, aq sa duhet të lidhet me kohën e përhapjes së fesë islame ndër këto vise, fesë e cila, e imponuar me forma e mjete të ndryshme të një sunduesi, pretendonte të ushtronte ndikimin e vet edhe në etnopsikologji.

            Kur njeriu mediton rreth këngëve të motmotit detyrohet spontanisht të pyesë: si është perspektiva e tyre?

            Rreth kësaj pyetjeje janë dhënë mjaft mendime nga studiuesit tanë. Mendimet përqendrohen në faktin se trajtat e vjetra dhe ritet dalëngadalë zhduken, sepse llojet dhe ritet janë kategori historike që u nënshtrohen ndryshimeve të përhershme deri sa një ditë shuhen këngët e ritet e moçme për t’ua zënë vendin këngët e reja. Në këtë drejtim vlen të përmenden e të shihen mendimet e shfaqura si është ai në HLSH, Pr. 1978, f.34 si dhe ai në kumtesën e Arsen Mustaqit: Këngët rituale të pranverës. Kështu në HLSH lexojmë: Me zhvillimin e kohës, me përhapjen e teknikës dhe të njohurive shkencore festat kanë përfunduar në lojna fëmijësh dhe janë braktisur. Këtë mendim e përsëriti edhe A. Mustaqi kur tha: “Elementet degraduese duken po të shikosh këngët në gjendjen e tyre të fundit: Ato janë të mbushura me shakara e lodra fjalësh, që shpesh përdoren për ritmin të vargjeve e që s’kuptohen se ç’farë thonë”.

            Këto mendime e përforcojnë bindjen (tonë) se këngët e motmotit janë të gjykuara të zhduken, sepse zhduken edhe botëkuptimet apo mënyrat e prodhimit primitiv e perspektiva e tyre shihet në zëvendësimin me këngë të reja që do t’u përgjigjen konteksteve të tjera kohore. Jemi të disponuar të themi se dy janë komponentët deteriminues të tyre: mënyra e prodhimit material si komponentë e parë dhe aktiviteti i vetëdijshëm njerëzor si komponentë e dytë: Duke veneruar kompletaritetin e jetës së këngëve e të riteve të motmotit mund të numërojmë këto karakteristika themelore si tipare dalluese:

            -se këto janë më shumë tekste poetike që këndohen apo recitohen të skanduara;

            -shumica e kanë të gjallë ritualin përkatës dhe janë lidhur ngushtë me të;

            -se këngët vetë nuk janë më masive se ritet, të cilat i ushtrojnë edhe shtresat e të rriturve, d.m.th. riti dhe kënga nuk kanë përhapje të njëjtë;

            -shprehin botëkuptime të një shkalle të ulët të civilizimit dhe ose karakteri i tyre ndaj fenomeneve të natyrës është i varur nga raporti religjioz e paganik duke i pleksur me gjurmë nga fetë monoteiste islame e kristiane;

            -janë ndër më konservatoret edhe pse s’kanë mbetur pa marrë elemente të reja postpaganike;

            -struktura poetike e tyre është e larmishme me gjashtërrokëshin dhe tetërrokëshin e poezisë popullore shqipe në tërësi dhe me elementin e pranuar të rimës që në zanafillë nuk do të ketë pasur.

            -“Bartësit e ashtuquajtur civilizues perëndimorë e kanë konsideruar, deri vonë, kulturën e tyre si të vetmen kulturë të vërtetë, kurse çdo manifestim tjetër kulturor që shfaqej në tjetër ambient, konsiderohej për ta shprehje e barbarizmit. Kjo kulturë vështrohej vetëm nga aspekti etnologjik e si fryt i një fantazie të sëmurë e primitive…”.

            Ky mendim, ashtu si edhe shumë të tjerë, i kundërvihet megalomanisë së kulturave të popujve të mëdhenj e aq më bindshëm i kundërvihet vetë këngëve të popujve të vegjël që kanë kultivuar artin e fjalës poetike edhe pa ditur shkronjat edhe pa mësuar alfabetet. Se është kështu dhe jo ndryshe flet edhe cikli i këngëve të Opojës dhe të Strugës (këngë më të reja për kah mosha) që me vlerat e tyre estetike do t’i përballojnë shumë kritere estetësh e studiuesin të ndryshëm.

            Batur nga revistë informativo, kulturore, artistike e shkencore opojane - "SHARRI"

(1)