Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Përgatiti dhe shqipëroi: Valdet FETAHU

FRIKA RACIONALE DHE IRACIONALE TEK FËMIJËT

(pjesa e tretë)

       Tek njeriu është nevojë e lindur për të qenë i pranuar, ta ketë vëmendjen e të tjerëve dhe të jetë i pëlqyer nga të tjerët. Tek fëmijët kjo nevojë është jashtëzakonisht e shprehur pasi që ata ende janë qenie të brishta dhe të varura. Nëse prindërit nuk kthejnë vëmendjen kah fëmijët, nëse nuk i respektojnë si personalitete dhe nëse i lënë pas dore, ata nuk do të tremben nga askush për ta tërhequr vëmendjen e prindërve.

            Sipas mënyrës tradicionale të edukimit, detyra më prioritare është që fëmijëve t’jua instalojnë ndalesat (duke i përdorur fjalë: MOS! dhe MOS!), respektivisht, duke ia kufizuar hapësirën e mënyrës së sjelljes. Nëse fëmija tenton ta marrë ndonjë gjësend (të cilin fëmija mund ta dëmtojë apo me të cilin mund të lëndohet), prindërit, sipas këshillave të edukatorëve tradicional, do t’i thonë disa herë, me tonë të lartë, fjalët: MOS! MOS! E gjatë kësaj edhe me lëvizje kërcënuese të kokës do ta shprehin moslejimin.

            Sipas përvojës, prindërit nganjëherë në këtë mënyrë ja dalin në krye me fëmijën. Por, kureshtja e fëmijës shpesh është më e fortë se autoriteti i prindit, kështu që fëmija edhe më tutje do të përpiqet të arrijë deri tek sendi i dëshiruar. Prindërit atëherë me një tonë më të zëshëm dhe më energjik përsërisin fjalët: MOS! MOS!... e gjatë kësaj edhe duke ua rrahur duart. Krejt kjo ka pas efekt tek një pjesë e fëmijëve, por tek shumica ka pasur efekt të kundërt: fëmijët ende kanë ulëruar, kanë kafshuar buzët dhe më tej i kanë zgjatur duart kah sendi i dëshiruar, duke u përpjekur që me çdo kusht ta marrin sendin. Atëherë prindërit edhe më fuqishëm ia rrahin duart fëmijës, duke i përsëritur fjalët e njëjta: MOS! MOS!... por fëmija ende vazhdon me synimin e vet. Me fjalë tjera, lufta në mes nënës dhe fëmijës vazhdon në pafundësi.

            Para se t’i këshillojmë prindërit se si të veprojnë me fëmijët në këto dhe situata të ngjashme, do t’i cekim disa rregulla të cilat i kanë zbuluar psikologët-bihejviorist, e të cilat do të na ndihmojnë në komunikimin e drejtë me fëmijët. Nëse shkojmë në male dhe bërtasim, do ta dëgjojmë jehonën e zërit tonë. Jehona do ta na shty të vazhdojmë me bërtitje, sepse e luan rolin e forcështytësit të sjelljeve tona. Bihejvioristët kanë zbuluar se ndonjë sjellje e fëmijës së vogël, deshëm apo nuk deshëm ne, edhe ma tepër forcohet nëse në të kthejmë vëmendjen, respektivisht, nëse fëmija arrin që tek ne ta nxisë jehonën (përgjigjen, respektivisht reagimin tonë). Pasi që fëmija ia ka dalë që me disa veprime të veta ta tërheq vëmendjen tonë, ai edhe më tutje do të vazhdoj me këtë praktik. Nga kjo mund të nxjerrim konkludim se sjelljen e dëshiruar të fëmijës mund ta forcojmë nëse fëmijën posa të bëj sjellje të mirë ta lavdërojmë, nëse e admirojmë, e lëmojmë për koke e nganjëherë e shpërblejmë. Shtrohet pyetja përse kjo jehonë është mjet aq i suksesshëm i edukimit?

            Tek njeriu është nevojë e lindur për të qenë i pranuar, ta ketë vëmendjen e të tjerëve dhe të jetë i pëlqyer nga të tjerët. Tek fëmijët kjo nevojë është jashtëzakonisht e shprehur pasi që ata ende janë qenie të brishta dhe të varura. Nëse prindërit nuk kthejnë vëmendjen kah fëmijët, nëse nuk i respektojnë si personalitete dhe nëse i lënë pas dore, ata nuk do të tremben nga askush për ta tërhequr vëmendjen e prindërve. Në fillim ata do të provojnë ta tërheqin vëmendjen e prindërve me veprime neutrale dhe pozitive (me dashuri, simpati, duke parashtruar pyetje), por nëse suksesi mungon, respektivisht, nëse prindërit mbesin plotësisht indiferent ndaj veprimeve të tyre, ata do të anojnë kah sjelljet negative (për shembull, me hedhjen e garniturave të ushqimit, me llapitje gjatë ngrënies). Nëse fëmijët e kanë ndjenjën se konstant nuk përfillen nga prindërit, do të fillojnë të dyshojnë në dashurinë e tyre dhe më zëshëm të kërkojnë ndihmën: kafshojnë thonjtë, vjedhin nga kuleta e prindërve, urinojnë në shtrat edhe pse gjatë kanë qenë të terur. Krejt kjo e ka këtë kuptim: “më duaj” apo “kujdesu për mua”! Fëmija bën keq që prindërit ta duan më shumë. Prindërit, atëherë e bëjnë gabimin më të shpeshtë: në vend se t’i ofrojnë më shumë dashuri dhe të shoqërohen ma tepër me të, fillojnë ta qortojnë dhe ta dënojnë etj. Fëmija edhe më tej do të sillet keq, sepse qortimi dhe dënimi më tepër i përgjigjen sesa mospërfillja nga ana e prindërve (fëmijët dëshirojnë çfarëdo qoftë kontakti me prindërit – më mirë i keq se kurrfarë). Për këtë arsye fëmijët nuk guxojnë të ndihen të mospërfillur.

            Në këtë ligjshmëri gjejmë edhe shpjegimin: përse efektin më të mirë e arrimë me lavdërimin e sjelljes së dëshiruar dhe të arriturave të fëmijës! Sepse duke e lavdëruar, në të vërtetë, ne e kthejmë vëmendjen e shtuar në sjelljen të cilën e lejojmë, respektivisht fëmija edhe ma tepër do ta përdorë (thënë të vërtetën edhe me lavdërime nuk duhet tepruar, respektivisht nuk duhet shpesh përdorur). Edhe pse, nganjëherë kurrfarë jehone është jehonë më e mirë. Për çka bëhet fjalë? Nëse fëmija me ndonjë sjellje të ti nuk ia arrin ta kthej vëmendjen e rrethit, ai në një moment do ta le së përdoruri. Me fjalë tjera, efekt të volitshëm nganjëherë mbërrimi nëse e injorojmë sjelljen e padëshiruar të fëmijës. Gjatë kësaj është me rëndësi ta njoftojmë se e kemi ndie dhe e kemi parë se çfarë bën, por se ajo aspak nuk na shqetëson e as nuk na intereson. Kështu fëmijët për çdo ditë do të trokasin në derë nëse kjo e nervozon të zonjën e shtëpisë, derisa shumë shpejtë do ta ndërpresin atë aktivitet kur e shohin se nuk kanë shkaktuar kurrfarë jehone. Nëse fëmija i ka kapë gërshërët, duhet shumë shpejtë t’ia marrim nga dora dhe t’i tregojmë se me to mund të lëndohet, e nëse fillon të qajë, duhet lënë derisa vaji nuk i kalon, me këtë t’ia bëjmë të qartë se jemi indiferent ndaj vajit të tij.

            Para ca kohesh kam qenë i ftuar në drekë tek një mik i imi. Djali i tyre 4 vjeç filloi gjatë ngrënies qëllimisht të gogësitë për ta tërhequr vëmendjen e njerëzve prezent. Nëna disa herë ia ka tërhequr vëmendjen madje edhe ia ka “dhuruar” një flakaresh, por e gjithë kjo aspak nuk ka ndihmuar, sepse njerëzit rreth tavolinës gjithmonë qeshnin sa herë që gogësiste dhe në një farë mënyre e përkrahnin gogësitjen e tij (me siguri për të treguar se krejt kjo nuk iu pengon edhe ndoshta për ta qetësuar nënën e cila ndihej shumë keq). Fëmijës shumë i pëlqente që kishte mundësi që me gogësitjen e tij ta tërhiqte vëmendjen e njerëzve prezent, kështu që vazhdoi me gogësimë më intensiv. Disi pata sukses, e që fëmija mos ta vërejë, t’iu dërgoj të gjithëve që ishin prezent porosi që më mos ta kthejnë vëmendjen kah gogësitja e tij. Për një çast fëmija çuditshëm na ka shikuar (duke u pyetur, me siguri, se si askush nuk po e vëren gogësitjen e tij), kështu që pas një kohe të shkurtë e ka ndërprerë plotësisht gogësitjen. Kjo do të thotë, se me injorimin e disa sjelljeve të padëshiruara të fëmijës ne mund t’ia dalim që ato të shuhen plotësisht, sepse fëmijës i bëhet monoton të bëj gjeste të cilat askush nuk i vëren.

            Por, por nëse zgjatë dorën për të marrë diçka që është e rrezikshme (qoftë për fëmijën qoftë për sendin) duhet me nxitim të intervenohet, duke i thënë: MOS! MOS!... dhe duke ia marrë mjetin nga dora, duke ia shpjeguar se përse ajo po i ndalohet, e mandej të inkurajohet të luaj me ndonjë send të lejuar, me atë që prindërit tash ta kthejnë vëmendjen kah aktiviteti i dëshiruar. Nganjëherë prindërit arrijnë suksese më të mëdha kur në vend të fjalës MOS thonë, për shembull: “Kujdes, bir, është e nxehtë!” Këto fjalë, para se gjithash, dërgojnë porosi se gishtrinjët e fëmijës janë në rrezik, derisa me përdorimin e fjalës MOS! MOS!... më tepër në porosi përmban brengosje për fatin e sendit.

            Mënyra më e mirë për t’iu shmangur këtyre shqetësimeve me fëmijën është që prindërit me kohë t’i tregojnë për krejt rreziqet dhe sendet e ndjeshme me të cilat ai nga kureshtja mund të vijë në kontakt. Për shembull, fëmijës duhet t’i tregohet lulja dhe t’i thuhet se me lulen duhet të jetë i kujdesshëm dhe shumë lehtë ta mbaj në dorë, duke ia shpjeguar se në të kundërtën lulja mund të thahet. Gjithashtu, mund t’i jepen edhe gërshërët, thika (natyrisht, të topitura), për ta kuptuar se me mjete të caktuara mund të lëndohet. Me veprim të këtillë, prindërit, para fëmijës, nuk paraqiten në rolin e personave të cilët vetëm brengosen, por edhe që lejojnë. Në këtë mënyrë tek fëmija në plan të parë do të shfaqet pyetja se si duhet të veprohet me sende të caktuara (që ai të mos lëndohet apo sendi të mos shkatërrohet), e jo se çka është e ndaluar apo e lejuar. Me veprim të këtillë fëmija mësohet se ekzistojnë sende të cilat guxojnë fortë të kapen me dorë (pasi që nuk ekziston rreziku as për fëmijën as për sendin), mandej se ka sende te ndjeshme me të cilat duhet të veprohet ndjeshëm, dhe në fund, se ka shumë sende me të cilat fëmija mund të lëndohet nëse i prekë apo gabimisht vepron me to. Me fjalë tjera, fëmija me ndihmën e prindërve më së shpejti i gërvisht përvojat e jetës. Këtu veç kem të bëjmë me të ashtu quajturën  “mësimi sipas modelit”, kështu që shkurtimisht do të flasim për këtë. Kjo e ashtu quajtura, mësim sipas modelit (fëmija thjesht e imiton prindin) me të vërtetë është formë e të mësuarit “plotësisht njerëzore”, respektivisht, është tipike për njeriun, kështu që duhet sa më shumë të përdoret në edukimin e fëmijës. Në të vërtetë, është dëshmuar se shembulli personal është më efikas sesa qortimi. Nuk mundet lehtë prindi i cili është duhanxhi ta bindë fëmijën të mos pi cigare, dhe se duhani është i dëmshëm etj.

            Në vazhdim do të flasim diçka për persekutimet e zakonshme - QORTIMIET. Tek kjo kategori më e lehtë e persekutimit vlen parimi: kujdes gjatë përdorimit. Vetëm kush qorton rrallë do të ketë sukses në qortim. Nëse prindërit konstant i qortojnë fëmijët e tyre, ata mësohen në këtë dhe më nuk dëgjojnë. Por, me qortime të kursyera, nëse marrëdhënia prind-fëmijë është e mirë, janë të mundshme efektet pozitive. Është edhe më mirë kur sjelljen e dëshiruar e lavdërojmë.

            Është e kuptueshme se prindërit nganjëherë mund të “eksplodojnë” në fëmijën. Për nëse kjo ndodhë konstant dhe një kohë të gjatë, atëherë me të vërtetë diçka nuk është në rregull në marrëdhënien prind-fëmijë. Nëse prindi rrallë “eksplodon”, atëherë tek fëmija mbi moshën 4 vjeçe mund të arrijë diçka pozitive, sepse fëmija, në atë rast, e sheh se me veprimin e vet  e ka rrezikuar marrëdhënien e mirë me prindërit, respektivisht frikohet të mos e humbas simpatinë e tyre. Por, fëmija nën moshën 4 vjeçe mund të mbetet plotësisht i hutuar, e përpos kësaj pas “eksplodimit” të prindërve do të bëhet edhe më arrogant, për t’u bindur se nëna apo (babai) më nuk e donë me të vërtetë. Nëse tek fëmija i moshës shkollore qortimi përdoret rrallë, mund të bëhet shumë efikas. Gjatë kësa,j ai i cili qorton, duhet gjithmonë t’i shprehë edhe ndjenjat të cilat i përjeton shkaku i sjelljes së padëshiruar të fëmijës, për shembull: “Unë thjesht nuk po mund të duroj që ti gjithmonë të vish vonë nga shkolla, sepse mandej shumë po brengosem!” Këtë formë të persekutimit nuk duhet përdorur, sepse fëmija së shpejti do të fillon kështu të mendojë: “Lëri pleqtë le të çmenden, se edhe kështu prapë do të çmenden…”

            DREJT NË SHTRAT!

            Disa prind i çojnë fëmijët në gjumë kur nuk rrinë urtë. Kjo nuk është mirë, sepse në këtë mënyrë shtrati bëhet vend i vuajtjes së dënimit, kështu që tek fëmija mund të zhvillohet neveria ndaj shkuarjes së rregullt në gjumë.

            NDALIMI I SHIKIMIT TË PROGRAMIT TELEVIZIV.

            Një rregull kryesore psikologjike thotë se dënimi duhet me qenë, sipas mundësisë, në lidhshmëri direkt të dukshme me sjelljen e padëshiruar. Kështu për shembull, nëse fëmija luan futboll në dhomë e pritjes dhe gjatë kësaj godet gotën me lëng, atëherë prindërit plotësisht kanë të drejtë ta detyrojnë ta pastroj dyshemenë dhe nëse ia ndalojnë që në të ardhmen të luaj futboll në dhomë. Nëse kësaj rregulle i përmbahemi, atëherë ndalesa për ta shikuar programin televiziv me të vërtetë është mjet i palogjikshëm i dënimit. Thënë të vërtetën, ka përjashtime, si për shembull, nëse fëmija për shkak të përcjelljes së gjatë të programit televiziv ka harruar t’i bëj detyra e shkollës, në këtë rast ka kuptim t’i ndalohet shikimi i programit televiziv për ditën e nesërme. Hulumtimet kanë treguar se prindërit shumë shpesh paarsyeshëm përdorin ndalesën e përcjelljes së programit televiziv si dënim.

            NDALESA E DALJES NË QYTET.

            Nëse fëmija e ka bërë ndonjë gabim jashtë shtëpisë, mund të persekutohet, me ndalës -dalje nga shtëpia për një ditë, a dy. Por duhet të kihet parasysh se fëmijët në burg shtëpiak janë të padurueshëm, kështu që këtë dënim duhet dhënë vetëm në qoftë se prindërit janë të gatshëm për telashe eventuale. Fëmija i cili ka marrë notë të dobët nuk duhet dënuar me burg shtëpiak, sepse edhe atij i nevojitet ajri i pastër.

            Në fund do të themi edhe këtë, se duhet në vend të persekutimit sa më shumë të depërtojmë në shkaktarët e sjelljes së padëshiruar të fëmijës. Duhet gjithashtu të shqyrtohet se mos fëmija vuan nga monotonia (nëse nuk e lejojmë të luaj me fëmijët e tjerë, e ne nuk e përfillim), se mos ndoshta së tepërmi e qortojmë, se mos ndoshta situata në shtëpi është e padurueshme (tensionim dhe nervozë) kështu që fëmija për këtë arsye proteston, se mos ndoshta së tepërmi e kemi lënë pas dore etj. Fëmijët kërkojnë jehonë. Pa jehonë ata nuk mund të jetojnë. Ata më me ëndje e pranojnë qortimin dhe persekutimin e përditshëm sesa ndjenjën e mospërfilljes. Nuk është kurrfarë çudie përse fëmijët inkuadrohen në grupe asociale, sepse në to e plotësojnë nevojën për të qenë të pranuar dhe të respektuar nga ana e të tjerëve, e që nuk kanë mundur këtë ndjenjë ta plotësojnë në familjen e tyre. Për këtë arsye i këshillojmë prindërit që sa më shumë të shoqërohen me fëmijët e tyre, t’i respektojnë si personalitete dhe t’i potencojnë vetit e tyre të mira, e jo vetëm t’i qortojnë dhe t’i dënojnë.

            Fund

            Më gjerësisht për këtë temë mund të lexoni në librin e Daniel Golemanit: “Inteligjenca Emocionale” i cili gjendet po në këtë  web faqe në sektorin “Literaturë”.