Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

Vegėza

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZĖRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRĖ

ZĖRI I AMERIKĖS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHĖNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Psikologji 2 - Sresi post traumatik (2)

www.multikulti.org

       STRESI POST TRAUMATIK (2)

        Pėrderisa relaksimi, ushtrimet pėr frymėmarrje dhe mėnyrat pėr ta hequr mendjen qė ndihmojnė pėr ta reduktuar ankthin ėshtė shumė me rėndėsi tė kuptoni qė ankthi nuk ėshtė i dėmshėm dhe i rrezikshėm. Edhe nėse nuk i pėrdorni kėto mėnyra asgjė e tmerrshme nuk do tė ndodhė. Ankthi nuk ėshtė e dėmshme por ėshtė e parehatshme. Kėto mėnyra mund tė ju ndihmojnė ta reduktoni kėtė parehati.

 

 

            Tejkalimi i presionit, neveritjes dhe zemėrimit

            Presioni, neveritja dhe zemėrimi janė aspekte tė zakonshme tė reagimeve post traumatike. Mund tė ketė edhe simptome fizike duke pėrfshirė frymėmarrje tė dobėt, rrahje e zemrės me shpejtėsi, frymėmarrje tė tepėrt, marramendje dhe tension nė muskuj. Provoni mėnyrat nė vijim pėr t’i zvogėluar simptomat fizike.

            Nė mėnyrė qė t’i zvogėloni simptomat fizike ėshtė e dobishme nėse ia filloni menjėherė si tė vini re shenjave tė para tė tensionit.

            Kur i vėni re shenjat tė para tė tensionit ju mund t’i ndaloni tė bėhen shumė tė shpeshta duke pėrdor mėnyra tė relaksimit. Disa njerėz relaksohen nga ushtrimet fizike, duke dėgjuar muzikė, shikuar televizor apo duke lexuar libėr.

            Pėr tė tjerėt ėshtė mė e dobishme pėr t’i vijuar disa ushtrime. Klasat pėr joga (lloj tė ushtrimeve spirituale qė vjen nga hinduizmi qė pėrfshin frymėmarrje tė kontrolluar dhe meditim) apo relaksim mund tė jenė tė dobishme, apo mund tė dėgjoni kaseta relaksuese. Kasetat relaksuese mund t’i kėrkoni nga mjeku juaj por edhe mund t’i bleni nė dyqan.

            Relaksimi ėshtė njė aftėsi si ēdo gjė tjetėr kėshtu qė duhet tė mėsohet dhe kjo shkon gjatė. Ushtrimet nė vijim ju mėsojnė t’i relaksoni muskujt dhe shumė njerėz i gjejnė tė dobishme pėr tė zvogėluar nivelin e tensionit dhe ankthit.

            Relaksimi i muskujve nė thellėsi – ėshtė mė e dobishme nėse i lexoni udhėzimet para se tė ia filloni nė mėnyrė pėr t’i mėsuar. Mė sė pari e gjeni njė vend tė qetė, tė ngrohtė dhe tė rehatshėm ku nuk do tė keni pengime. E bėni kėtė nė kohėn kur ndjeheni mė tė qetė. Shtrihuni, rehatohuni dhe i mbyllni sytė. Koncentrohuni nė frymėmarrjen tuaj pėr disa minuta. Merrni frymė ngadalė dhe nė qetėsi duke marrė frymėn brenda dhe numėroni deri nė tre dhe pastaj e qitni frymėn jashtė prapė duke numėruar deri nė tre. I pėrsėritni vetvetes fjalėn ‘qetėsi’ apo ‘relaksohu’ duke e qitur frymėmarrjen jashtė. Ushtrimet e relaksimit kalojnė nėpėr grupe tė ndryshme tė muskujve duke qenė nė tension dhe pastaj relaksoheni. Ju duhet tė merrni frymėn brenda kur jeni nė tension dhe relaksoheni kur e qitni frymėn jashtė. Filloni me duart tuaja e shtrėngoni njėrėn shumė dhe mendoni pėr tensionin qė e bėhet nė dorė.

            Mendoni pėr tensionin nė dorėn tuaj pėr disa sekonda dhe pastaj e relaksoni dorėn.         Vėni mendjen te ndryshimi i tensionit dhe relaksimit. Ju mund tė ndjeni nė dorė si shpim tė lehtė kjo do tė thotė qė relaksimi ia ka filluar tė zhvillohet.

            E pėrsėritni tė njėjtin ushtrim nė dorėn tjetėr.

            Ēdoherė kur relaksoheni muskujt e njė grupi mendojnė se si ndjehen kur relaksohen.    Mos u mundoni tė relaksoheni vetėm ta largoni tensonin. I lejoni muskujt tė relaksohen sa mė shumė qė mundeni. Mendoni pėr ndryshim qė e ndjeni kur muskujt janė tė relaksuar dhe kur janė nė tension. Tani e pėrsėritni kėtė me muskujt e tjerė nė trup. Ēdoherė i shtrėngoni pėr disa sekonda pastaj i relaksoni. Mendoni se si i ndjeni muskujt dhe pastaj i relaksoni.

            Ėshtė e dobishme nėse punoni me grupin e muskujve nė vijim:

  • Gishtat – i shtrėngoni dhe pastaj i relaksoni.

  • Duart – lakoni bėrrylat dhe shtrėngoni duart. E ndjeni tensionin nė duar posaēėrisht mbi bėrryla. Mos harroni, e bėni kėtė vetėm pėr disa sekonda dhe pastaj relaksohuni.

  • Qafa – e mbani qafėn drejt dhe shkoni prej njė ane nė anėn tjetėr ngadalė. E ndjeni si tensioni bartet. Pastaj e sjellni kokėn pėrpara nė pozitė tė rehatshme.

  • Fytyra – Janė disa muskuj nė fytyrė por ju mendoni pėr ballin dhe nofullėn. Fillimisht i ulni vetullat teposhtė. E relaksoni ballin. Ju po ashtu mund tė i ngritni vetullat dhe relaksohuni. Tani e shtrėngoni nofullėn pastaj relaksohuni.

  • Gjoksi – Merrni frymė thellė, mbajeni pėr disa sekonda dhe relaksohuni. Pastaj merrni frymė normal.

  • Barku – shtrėngoni muskujt e barkut sa mė shumė qė keni mundėsi dhe relaksohuni.

  • Prapanica – e shtrėngoni prapanicėn dhe relaksohuni.

  • Kėmbėt – i shtrini kėmbėt dhe i lakoni kėmbėt nga fytyra juaj. I pėrfundoni ushtrimet duke i lėvizur gishtat e kėmbėve.

            Pėr t’i bėrė kėto ushtrime ndoshta do tė ju ndihmojė nėse dikush mund tė ju lexoj udhėzimet pėrderisa ju ushtroni. Mos u mundoni shumė, bėni aq sa mundeni.

            Pėr tė pasur efekt tė dukshėm pėr tu relaksuar ju duheni tė:

  • Ushtroni ēdo ditė

  • Ia filloni tė pėrdorni relaksimin nė situata tė pėrditshme.

  • Mėsohuni tė relaksoheni duke mos pasė nevojė t’i shtrėngoni muskujt.

  • I pėrdorni relaksimin nė situata tė vėshtira p.sh. me frymėmarrje tė ngadalshme.

  • Zhvilloni stil tė jetės mė relaksues.

            Kėto ushtrime relaksuese mund tė jenė nė dispozicion nė kasetė nga mjeku juaj i pėrgjithshėm.

            Mos harroni relaksimi ėshtė njė aftėsi ashtu si aftėsitė e tjera shkon kohė derisa tė mėsohet. Para se t’i bėni ushtrimet relaksuese shkruani sa jeni nė ankth para dhe pas ushtrimeve, e vlerėsoni ankthin me numrat prej njė deri nė dhjetė.

 

            Frymėmarrja e kontrolluar

            Frymėmarrja e shpejtuar ėshtė shumė e zakonshme kur dikush ėshtė nė ankth, i zemėruar dhe i nevrikosur. Kjo do tė thotė qė ndryshimet ndodhin nė frymėmarrjen e tyre. Ata fillojnė tė gėlltisin ajėr, dhe mendojnė qė do tė ju ndalet fryma apo mund tė fillojnė tė marrin frymė shumė shpejt. Kjo i bėnė ata tė ju merret mendja dhe i bjen mė shumė nė ankth.

            Mundohuni ta njihni nėse e bėni kėtė dhe mundohuni tė merrni frymė ngadalė. Mėsohuni tė merrni frymė ritmikisht merrni frymė brenda deri nė tre dhe qitni jashtė deri nė tre kjo do ta rregullon frymėmarrjen nė normale. Disa njerėz e kanė gjetė tė dobishme me pėrdor orėn pėr ta numėruar frymėmarrjen. Tė tjerėt e kanė gjetė tė dobishme pėr tė marrė frymė nė njė qese tė letrės apo nė duar tė grumbulluara. Me kėtė duhet tė i mbuloni hundėn dhe gojėn.

            Ju duhet tre minuta frymėmarrje tė ngadalėsuar apo pėr tė marrė frymė nė qese tė letrės pėr frymėmarrjen tuaj tė kthehet nė normale.

 

            Heqja nga mendja

            Nėse e hiqni mendjen nga simptomet, ju gjeni qė simptomat shpesh zhduken.   Mundohuni tė shikoni pėrreth juve, i shikoni gjėrat nė hollėsirat mė tė vogla si regjistrimet e veturave, kėpucėt qė njerėzit e tjerė i mbathin, bisedat. Prapė ju duhet tė hiqni mendjen pėr tre minuta qė simptomat tė ia fillojnė tė zvogėlohen.

            Pėrderisa relaksimi, ushtrimet pėr frymėmarrje dhe mėnyrat pėr ta hequr mendjen qė ndihmojnė pėr ta reduktuar ankthin ėshtė shumė me rėndėsi tė kuptoni qė ankthi nuk ėshtė i dėmshėm dhe i rrezikshėm. Edhe nėse nuk i pėrdorni kėto mėnyra asgjė e tmerrshme nuk do tė ndodhė. Ankthi nuk ėshtė e dėmshme por ėshtė e parehatshme. Kėto mėnyra mund tė ju ndihmojnė ta reduktoni kėtė parehati.

 

            Zemėrimi

            Ėshtė e vlefshme tė bisedoni ndjenjat e zemėrimit me njerėzit pėrreth tyre. Ju nuk ju drejtoheni atyre me zemėrimin tuaj mirėpo ju mund ta drejtoni zemėrimin nė ata. Ju tregoni atyre qė zemėrimi nuk ėshtė pėr shkak tyre por nga ajo qė e keni pėrjetuar. Kėrkoni durim nga ata pėrderisa zemėrimi dhe neveritja ju kalon dhe tregoni atyre qė mos ta marrin zemėrimin tuaj personalisht.

 

 

 

            Tejkalimi i shmangies

            Pas pėrvojave traumatike shmangia mund tė jetė nė disa mėnyra. Shmangia pėr tė biseduar pėr atė qė ka ndodh, tė mos shqetėsoheni pėr tragjedinė po ashtu mund tė thotė qė ju mund t’i shmangeni ēdo gjėje dhe ēdo njeri qė ka lidhje me tragjedi. Shmangia ju parandalon pėr ta tejkaluar traumėn dhe nė disa raste tė ju parandaloj ta vazhdoni jetėn nė mėnyrė normale.

            Mundohuni t’i njihni gjėrat qė ju shmangeni, ju po ashtu mund tė ju ndihmojė nėse i shkruani.

            Vendosni vetvetiu disa qėllime tė vogla pėr ta tejkaluar frikėn tėnde. Ne e quajmė kėtė ‘shkallėt e ankthit’. Ato situata qė ne frikohemi vetėm pak janė nė fund dhe atė qė frikohemi shumė janė nė krye.

            Shikojeni kėtė shembull qė mund tė ju ndihmojė

            Kur Meri punonte nė bankė ajo ishte kėrcėnuar nga dikush me revolver. Ajo nuk mund tė shkoj nė zyre tė vogla nė vende publike, ajo nuk shikon emisione nė televizion dhe nuk i lexon gazetat ku mund tė ketė raporte pėr incidente tė dhunshme. Ajo e ka pėrshkruar ‘shkallėt e ankthit’:

            Ajo frikohet pak nga:

  1. Nėse shikon gazetat me raporte tė sulmeve

  2. Nėse i shikon lajmet nė ora 6 nė mbrėmje

  3. Nėse e shikon emisionin ‘Crime Watch’ (Emision nė tv pėr sulmet qė kanė ndodhur nė Britani tė Madhe, jepet nė tv ēdo muaj me synim qė tė ketė ndihmė dhe dėshmitar nga popullsia)

  4. Nėse qėndron jashtė ndėrtesės sė bankės

  5. Nėse hyn nė bankė

  6. Nėse shkon nė bankė kur banka ėshtė e zėnė me shumė njerėz

  7. Nėse shkon nė atė bankė ku ka ndodh incidenti

  8. Ajo frikohet mė shumė nga kėto tė fundit

  9. Ajo ia fillon nga numri 1 dhe gradualisht kalon nė numrin 7. Ajo gjen qė ankthi i saj nga kėto gradualisht zvogėlohet duke i tejkaluar njė nga njė dhe duke e tejkaluar shmangien e saj ndaj kėtyre.

            Mos harroni qė nė fillim ju ndoshta do tė ndiheni tė shqetėsuar por nėse ju mund tė vazhdoni tė qėndroni nė situatat qė frikėsoheni gradualisht do tė ia filloni tė ndjeheni mė tė qetė.

 

            Tejkalimi i mėrzitjes pas tragjedisė

            Njerėzit shpesh pėrjetojnė mėrzitje pas tragjedisė. Kjo shpesh mund tė kalojė nė ndjenja tė mos vlerėsim tė vetvetes, pa siguri, pa shpresė dhe fajėsi.

            Ėshtė me rėndėsi se tė gjitha kėto mendime negative tė mos tė kalojnė pa i kundėrshtuar. Pas pėrjetimit tė tragjedisė shumė njerėz priren tė mendojnė dhe tė presim mė tė keqen nga vetvetja, jeta dhe ardhmėria e tyre. Mos i pranoni kėto mendime: Mundohuni tė:

  • Identifikoni kur jeni tė mėrzitur

  • I shkruani mendimet e padashura gjatė kohės kur jeni tė mėrzitur

  • Mundohuni t’i numėroni kėto mendime duke i shkruar argumentet kundėr tyre. Paramendoni se ēka mund t’i thuani njė shoqe apo shoku nėse ata mendojnė nė mėnyrė negative pėr vetveten. Kjo ėshtė posaēėrisht shumė me rėndėsi nėse keni ndjenja faji.

            Nėse mbani ditar me gjėrat qė keni mundur t’i bėni apo jeni kėnaqur gjatė javės, kjo mund tė ju ndihmojė tė koncentroheni nė gjėra tė mira nė vend tė gjėrave tė kėqija nė jetėn tėnde.

 

            Merruni me diēka aktive

            Aktivitetet fizike janė posaēėrisht tė dobishme. Ecni, vraponi, ngisni biēikletėn, kėrceni, ēdo gjė qė ia fillon tė shton aktivitetin tuaj do tė ju ndihmojė tė ndiheni mė mirė. Planifikoni ēdo ditė apo ēdo dytėn ditė tė merreni 15-20 minuta me ndonjė aktivitet fizik. Kėto lloj aktivitete ju ndihmojnė qė tė mos ndjeheni tė lodhur dhe tė lehtėsoj gjendjen shpirtėrore.

            Gjeni diēka ndonjė interes qė ju pėlqen dhe kaloni kohė me tė. Planifikoni dhe synoni nė gjėrat qė ju zakonisht dėshironi tė merreni dhe kaloni mė shumė kohė ēdo ditė nė kėto aktivitete. Mund tė ju ndihmojė edhe nėse gjeni ndonjė interes tė ri. Disa njerėz kanė gjetur qė aktivitetet kreative ju kanė ndihmuar t’i shprehin ndjenjat e tyre dhe tė ndjehen mė mirė si pikturimi, marrja me poezi, muzika.

 

            Kujdesuni pėr vetveten

            Mundohuni tė rezistoni tundimit nė mėnyrė pėr tė pėrballuar mėrzitjen tė pini alkool, merrni medikamente apo pėrdorni drogė ilegale. Kėto mund tė ju japin lehtėsim tė menjėhershėm mirėpo shumė shpejt mund tė krijojnė probleme tjera shėndetėsore dhe psikologjike. Ushqehuni mirė, ushqimi i shėndetshėm do tė ju mbajė me shėndet tė mirė kėshtu qė do tė shėroheni mė shpejt.

            Mundohuni ta ‘qerasni’ vetveten me gjėra qė normalisht ju pėlqejnė.

 

            Kur ju duhet tė kėrkoni ndihmė tė mėtutjeshme

            Ne shpresojmė se sugjerimet qė kemi bėrė nė kėtė fletushkė janė tė dobishme pėr ju. Shqetėsimi qė zakonisht vjen pas tragjedisė me kohė humbet. Megjithatė, nėse mendoni se pėrparoni ngadalė atėherė ka mėnyra tjera qė mund tė ju ndihmojė tė i tejkaloni problemet tuaja. Konsideroni mėnyra tjera tė ndihmės posaēėrisht nėse marrėdhėniet me njerėz tė tjerė dhe puna juaj ndikon keq, apo mendoni se nuk mund tė pėrmbaheni mė, apo keni mendime ta lėndoni vetveten. Po ashtu ėshtė e vlefshme tė kėrkoni ndihmė tė mėtutjeshme nėse ndjenjat tuaja nuk pėrmirėsohen pas disa muajve.

 

            Ku mundem tė gjejė ndihmė tė mėtutjeshme?

            Mjeku juaj i pėrgjithshėm (GP) ėshtė personi mė i mirė qė mund tė bisedoni mė sė pari. Ai apo ajo ka informata pėr shėrbimet lokale qė mund tė ju ndihmojnė. Infermierja nė klinikėn tuaj apo infermierja e shėndetit po ashtu mund tė ju ndihmojė.

            Victim Support (Pėrkrahje pėr viktima) ėshtė njė organizatė e cila ofron pėrkrahje praktike pėr tė ju ndihmuar njerėzve qė kanė pėrjetuar tragjedi dhe janė tė traumatizuar.

            Numri telefonit: 0845 3030900

            e-mail: supportline@victimsupport.org.uk

 

            Organizatat nė vijim mund tė jenė tė dobishme:

  • CRUSE Bereavement Line - help line for bereaved people and those caring for bereaved people. Tel: 0870 1671677

  • Disability - DIAL - UKnetwork of disability information and advice services run by people with direct experience of disability. Tel: 01302-310123.

  • Domestic Violence - Refuge - 24 hour crisis line providing practical advice and emotional support for women experiencing domestic violence. Tel: 0870 5995443

  • Claims Line Direct - for people who have suffered an injury in an accident. Will refer onto local solicitors if appropriate. Free call: Tel: 08700 667545.

  • Mind Info line: 08457 660163.

  • NHS Direct - Telephone help line/information. Talk confidentially to a nurse. Calls at local rate, tel: 08 45 46 47.

  • Rape and Sexual Abuse. Rape Crisis Centre - help line for women and girls who have been raped or sexually assaulted. Tel: 0207-8371600.

  • Relate - help with marital or relationship problems. Tel: 0845 1304010 (local rate)

  • Samaritans. Tel: 08457-909090. Confidential support for anyone in a crisis.

 

            Disa libra tė dobishėm qė ju mund t’i bleni apo huazoni nga bibloteka

  • Herbert, C., Wetmore, A (1997) Overcoming Traumatic Stress. Robinson London.

  • David Burns (1980). Feeling Good, the New Mood Therapy. New American Library. New York.

  • Gilbert, Paul (1997) Overcoming Depression. Robinson London

  • Hodgkinson, P.E., and Steward, M. (1991). Coping with Catastrophe. Routledge.

  • Kinchin, D. (1994). Post Traumatic Stress Disorder – A Practical Guide to Recovery. Thorsons.

  • Matsakis, A. (1992). I can’t get over it - A handbook for trauma survivors. Harbinger.

  • Parkinson, F. (1993). Post Trauma Stress.

            This document was provided by Newcastle, North Tyneside and Northumberland Mental Health NHS Trust. www.nnt.nhs.uk/mh.

 

 (1)