Sakras Art Gallery

Sekuenca filmike

RTK

TOP CHANNEL

RTV 21

ALSAT

TV KLAN

KLAN KOSOVA

BOTA.AL

ALBANIAPRESS

ALBINFO

EXPRESS

KOHA DITORE

ZËRI INFO

KOSOVA SOT

INSAJDERI

BOTA SOT

GAZETA METRO

GAZETA SINJALI

ALBANIAN POST

KALLXO COM

LAPSI.AL

ZEMRASHQIPTARE

KOSOVA PRESS

TELEGRAFI

EUROPA E LIRË

ZËRI I AMERIKËS

PSIKOLOGJIA

TRIBUNA SHQIPTARE

SHËNDETI

DITURIA

PRESHEVA.COM

GJUHA SHQIPE

KOSOVARJA

RADIOPROJEKT

Shkruan: Mr. Kadrush RADOGOSHI

Një mundësi interpretimi

PARIMI I ENIGMËS  DHE  MITEMA E RINGJALLJES  (2)

 Ismail Kadare, në romanin e tij “Kush e solli Doruntinën”, ndonëse ka shfrytëzuar mjaft elemente të skemës strukturore të romanit kriminalistik, nuk e ndërton një strukturë të tillë, por përkundrazi e rrënon atë siç kanë bërë shumë shkrimtarë të mëdhenj, që nga Dostojevski e deri te Prusti, Xhojsi, Mani, Kafka, Hesi, Zhidi, Beketi, Unamuno, Sol Belou  etj.  Në  këtë  kontekst, të rrënimit të skemës strukturore të romanit kriminalistik, duhet përmendur faktin se kthimi i Doruntinës dhe pohimi i saj se e ka sjellë Konstandini i ngritur nga varri, mbi të cilin është ngritur enigma e romanit, nuk mund të identifikohet me krimet e romaneve kriminalistike, bile, edhe kundërshtari më i madh i mitemës së ringjalljes, kryepeshkopi nuk e kualifikon si të tillë, por si veprim të rrezikshëm politik me pasoja të mëdha.

            Raporti në mes të njësive fabulare-kompozicionale dhe atyre syzheike është ky:

            NJËSIA                       NJËSIA

fabulare \ syzheike                 syzheike \ fabulare

            1 \ 6                             1 \ 28                        

            2 \ 4                             2 \ 18

            3 \ 7                            3 \ 15

            4 \ 8                            5 \ 11

            5 \ 9                             4 \ 2                                                               

6 \ 10                          6 \ 1

            7 \ 11                           7 \ 3

8 \ 12                          8 \ 4

            9 \ 13                           9 \ 5

            10 \ 14                        10 \ 6

            11 \ 5                          11 \ 7

            12 \ 15                        12 \ 8

            13 \ 16                        13 \ 9

            14 \ 17                        14 \ 10

            15 \ 3                          15 \ 12

            16 \ 18                        16 \ 13

            17 \ 19                        17 \ 14

            18 \ 2                          18 \ 16

            19 \ 20                        19 \ 17

            20 \ 21                        20 \ 19

            21 \ 22                        21 \ 20

            22 \ 23                        22 \ 21

            23 \ 24                        23 \ 22

            24 \ 25                        24 \ 23

            25 \ 26                        25 \ 24

            26 \ 27                        26 \ 25

            27 \ 28                        27 \ 26

            28 \ 1                          28 \ 27

            29 \ 29                        29 \ 29

            30 \ 30                         30 \ 30

             Raporti në mes të njësive fabulare-kompozicionale dhe atyre syzheike, i paraqitur grafikisht do të dukej kështu:

             1. Njësitë fabulare-kompozicionale / njësitë syzheike

            Njësitë fabulare - kompozicionale

            Njësitë syzheike

2. Njësitë syzheike / njësitë fabulare-kompozicionale                                                     

            Njësitë syzheike

        Njësitë fabulare - kompozicionale

Numri i njësive fabulare-kompozicionale, siç shihet nga paraqitja numërike dhe grafike e rendit të tyre, është relativisht i madh në krahasim me vëllimin e këtij romani që s’ka më shumë se 124 faqe. Shkaku i këtij përimtimi qëndron në “bombardimin” e sekuencave kompozicionale, që shkakton dispersion brenda njësive, por edhe në nivelin e përgjithshëm kompozicional të romanit. Ky dispersion, që është tipar dallues i romanit modern, dëshmon se Ismail Kadare nuk e  respekton suksesionin e fortë të të rrëfyerit fabular, karakteristik për romanin kriminalistik të aktualizuar qoftë brenda rendit të strukturave logjike si strukturëtip, qoftë brenda rendit të strukturave empirike apo historikoletrare si strukturë-model. Nga paraqitja numerike dhe grafike e rendit të njësive fabulare-kompozicionale dhe rendit të njësive syzheike vërehet se në mes të këtyre dy rendeve ekziston, pothuajse, një mospërputhje e plotë, në rendin e parë rekurenca e shtrirjes kohore të njësive, që s’ka si të mos nënkuptojë edhe rekurencën në rrjedhën  e rrëfimit e pse jo edhe në dispersionin.

            Ismail Kadare, në romanin e tij “Kush e solli Doruntinën”, ndonëse ka shfrytëzuar mjaft elemente të skemës strukturore të romanit kriminalistik, nuk e ndërton një strukturë të tillë, por përkundrazi e rrënon atë siç kanë bërë shumë shkrimtarë të mëdhenj, që nga Dostojevski e deri te Prusti, Xhojsi, Mani, Kafka, Hesi, Zhidi, Beketi, Unamuno, Sol Belou  etj.  Në  këtë  kontekst, të rrënimit të skemës strukturore të romanit kriminalistik, duhet përmendur faktin se kthimi i Doruntinës dhe pohimi i saj se e ka sjellë Konstandini i ngritur nga varri, mbi të cilin është ngritur enigma e romanit, nuk mund të identifikohet me krimet e romaneve kriminalistike, bile, edhe kundërshtari më i madh i mitemës së ringjalljes, kryepeshkopi nuk e kualifikon si të tillë, por si veprim të rrezikshëm politik me pasoja të mëdha. Në romanin “Kush e solli Doruntinën” nuk ekzistojnë të gjitha blloqet kompozicionale, qoftë edhe në formë të reduktuar, të domosdoshme për romanin kriminalistik, si NDJEKJA, DËNIMI, ndërsa blloku i ZBU-LIMIT, ndonëse ekziston ai nuk zbulon asgjë pos që e vërteton të vërtetën e kontestuar në fillim dhe kotë-sinë e hetimit.

            Mendoj se ashtu siq pata arsye, në fillim, të pohoja se ky roman i vënë para skemës së romanit kriminalistik, në shikim të parë, krijon përshtypjen se nuk do ta ndjente veten keq, tani, po ashtu kam arsye të pohoj se ky roman i vënë plotësisht në skemën e tillë do ta ndiente veten si në Shtratin e Prokrustit. Ky konstatim dhe të tjerët para tij mund të na  përkujtojnë romanin antikriminalistik, i cili e rrënon skemën kompozicionale të romanit kriminalistik, duke e parodizuar atë dhe duke e shndërruar në groteskë, mirëpo, me këtë tip romani, vepra e Kadaresë e ka vetëm një tipar të përbashkët: nuk i takon tipit të romaneve që mund të shkruhen në seri.

Përcaktimi më i saktë tipologjik i romanit “Kush e solli Doruntinën” mund t’i bëhej duke e kundruar në kontekstin e romanit modern të ndërtuar mbi parimin e enigmës e të emërtuar ROMANI-HE-TIM, të krijuar me sukses nga shkrimtarët  të  mëdhenj si Xhojsi, Prusti, Mani, Kafka, etj., të cilët Kamy i quan romansierë filozof^5).

            Ajo që e bashkon Ismail Kadarenë me këta shkrim-tarë është se “veten e kanë konsideruar, në njëfarë forme, si konkurrentë të filozofëve dhe shkenctarëve si njerëz që shpallin të vërtetën, ndonëse kjo nuk përshkruhet si e vërtetë, e cila mund të paraqitet në mënyrë diskursive”⁶⁾, ndërsa romanin  e tij edhe fakti se në të, ashtu si në romanet-hetim të shkrimtarëve të përmendur, ”një personazh apo një grup personazhesh niset për gjurmimin e një të vërtete të rëndësishme”^7).

            Cila është e vërteta, të cilën e gjurmon kapiten Stresi gjatë tërë romanit?

            Pa marrë parasysh faktin se kjo pyetje kërkon një përgjigje komplekse, e cila, në vetvete, duhej të përmbante tërë mesazhin e romanit, mund të jepet një përgjigje-sintezë: personazhi i romanit “Kush e solli Doruntinën” kapiten Stresi e gjurmon të vërtetën për krijimin e identitetit të një etnosi, të rrezikuar në rrafshin ekzistencial nga dy perandori dhe rivaliteti i tyre mbi qenien e tij.

Aktualizimi i parë dhe më i rëndësishëm i kësaj të vërtete, që është çelës për zbërthimin e enigmës së romanit, do të ishte rrëfimi i ”dishepujve të Konstandinit” për Rendin e Ri të Arbrit, të predikuar po edhe të themeluar nga Konstandini, që nënkupton ”një sistem, ku askush të mos ketë nevojë për ligje të dekretuara, për gjyqe, burgje dhe polici. Natyrisht që edhe në këtë rend do të kishte drama, vrasje dhe dhunë, por njeriu do të dënonte të tjerët dhe do të dënohej prej të tjerëve, i pa detyruar prej ligjeve”⁸⁾. Arsyet e këtij mbindërtimi në strukturën e jetës së Arbrit Konstandini i shihte në ”stuhitë vigane që i shihte në horizont, me pozitën e vet, shtrënguar si në darë midis dy feve, të Romës e të Bizantit, dhe midis dy botëve, Perëndimit dhe Lindjes. Prej përplasjes së tyre s’priteshin veçse tallaze të lemeritshme, për përballimin e të cilave Arbri duhej të krijonte struktura më të qëndrueshme se ligjet dhe institucionet“ e jashtme”, struktura të përjetshme e universale brenda përbrenda njeriut, të paprekshme e të padukshme, pra të pashkatrrueshme. Me një fjalë, Arbri duhej të ndryshonte ligjet e veta, zyrat, burgjet, gjyqet e gjithçka tjetër, t’i bënte të tilla në mënyrë që të mund t’i merrte ato nga bota e jashtme e t’i strehonte brenda njerëzve, kur të afrohej stuhia.(…) Dhe ai mendonte që kjo strukturë e re të fillonte nga besa.”^9).

Kjo e vërtetë s’është asgjë tjetër pos zgjidhje e enigmës së romanit,e cila nuk paraqet ndonjë befasi, sepse pas çdo hipoteze pason ndonjë indicion i së vërtetës fillestare për ngjarjen enigmatike, apo ndonjë dëshmi që e vërteton atë.

            Ndryshe nga aktualizimi i parë, që e sheh të vërtetën të vënë në rrafshin e kondicionimit historik, aktualizimi i dytë, këtë të vërtetë e sheh në rrafshin e kondicionimit mitologjik. Pra, besa, mekanizimi sublim dhe themelor i Rendit të Ri, funksionon qoftë në kontekstin historik, kur vërehen më shumë hallka të shkakshmërisë, qoftë në kontekstin mitologjik, ku ”për sa i përket shkakshmërisë, në çdo rast konkret, vërehet vetëm një hallkë e saj ndërsa tjetra i përshkruhet botës së forcave të panjohura”¹⁰⁾. Në rastin e parë rrjedhën e përcaktojnë rregullat e “logosit”, ndërsa në të dytin ato të “mythosit”, edhe pse këto dy logjika e kundërshtojnë njëra tjetrën, në romanin “Kush e solli Doruntinën” të Ismail Kadaresë bashkëjetojnë, kuptohet, jo në raporte barazie e moskundërshtie. Të gjitha njësitë fabulare kompozicionale në të cilat kontestohet mitema e ringjalljes u nënshtrohen parimeve të kondicionimit në bazë të logjikës së “logosit, ndërsa në ato ku mbrohet mitema e ringjalljes vepron parimi i kondicionimit në bazë të logjikës së “mythosit”. Meqë në roman rrënohen të gjitha hipotezat e kontestimit dhe mohimit të mitemës së ringjalljes dhe të lindjes së “Krishtit të Ri” të Arbrit, fiton logjika  mitologjike, qoftë si  veprim artistik, qoftë si lëndë  artistike. Mitema  e ringjalljes është kondicionuar me besën e dhënë të Konstandinit, është pasojë e saj, e cila e kondicionon funksionimin e besës, pra raportet shkak-pasojë veprojnë në mënyrë ndërsjellë. 

Besa dhe ringjallja janë kategori absolute në këtë roman. Besës nuk i nënshtrohet vetëm jeta, por edhe vdekja dhe kufiri i saj i pakalueshëm drejt jetës. Është fshirë “çdo gjë që pengon, çdo kundërshtim në mes të fërkimit, çdo gjë tjetër sekondare, çdo gjë e pazgjidhur që kthen mbrapa, që e rregullon rrjedhën e qartë të veprimit”¹¹⁾

            Funksionimi i mekanizmit të besës dhe Rendit të Ri të Arbrit nënkupton përsëritjen e flijimit për mbrojtjen e atdheut, përsëritjen e martesës së vajzave të Arbrit larg, sprova të reja dhe mundësinë e përsëritjes së mitemës së ringjalljes. Mbrojtja e faktit se Doruntinën e ka sjellë Konstandini në Kuvendin e madh nga kapiten Stresi, nënkupton, përfundimisht, mundësinë e lëvizjes ciklike dhe të reprodukimit të mitemës së ringjalljes. Kapiten Stresi, apo ndonjë idhtar i tij, mund të jetë një Konstandin i ri në të ardhmen, ndërsa vajza e re që martohet larg një Doruntinë e Re. Besa funksionon dhe Rendi i Ri bazuar në të, ndërsa mitema e ringjalljes e paralajmëron shndërrimin e saj në ritualemë të ringjalljes.

            Mitema e ringjalljes e ritualizuar haset edhe tek shkrimtarë të njohur botëror si Xhojsi, Mani, mirëpo Ismail Kadare, ashtu sikurse Markezi, i kthehet traditës kombëtare, baladës shqiptare “Konstandini e Doruntina” duke shfrytëzuar “raportet në formë të opozicioneve semantike elementare dhe antinomive fundamentale JETA-VDEKJA dhe VDEKJA-VDEKJA^12).  për krijimin e modelit nacional të jetës. Prandaj, në këtë kontekst, mund të konstatojmë pa ndonjë frikë se mund të gabojmë: romani “Kush e solli Doruntinën” është roman i kërkimit dhe dëshmimit të identitetit kombëtar.

            Aktualizimi i tretë i së vërtetës së këtij romani të shkruar në vitin 1979, në kohën e sistemit totalitar socialisto-bizantin, nënkupton mesazhin antidikatorial të tij. Përfundimi i fjalimit të kryepeshkopit me fjalët: “përpjekjet e kishës së Romës për ta shfrytëzuar këtë herezi (mitema e ringjalljes K.R.) kundër kishës së shenjtë bizantine dhe masat e kësaj të fundit për t’i çjerrë maskën kësaj gënjeshtre”^13). , na përkujtojnë akuzat e lindorëve e në këtë kontekst edhe të diktatorit shqiptar kundër perëndimorëve.

            Veprimi artistik i Kadaresë në këtë roman shënon lëvizjen nga miti në histori dhe nga historia në mitin e përforcuar  rishtazi, përmes rrëfimtarit tërësisht të pafavorizuar apo “festës së rrëfimit” siç do  ta  quante  Tomas   Mani,  prandaj   në   romanin “Kush e solli Doruntinën” “shkrimtari dhe lexuesi (…) mund të takohen si Volteri dhe Zoti, por nuk flasin me njëri tjetrin”^14).  

1) Stanko Lasic: ”Poetika kriminalistickog romana”, Libër, Zagreb, 1973, f. 60             

2.) po aty, f. 62

3.) Nocioni syzhe është përdorur në kuptim të kundërt me formalistët, te të cilët nënkuptonte formën e 

   fabulës ashtu siq është e ndërtuar  në roman

4.^). po aty          

⁵⁾ Albert Kamy: “Mit o sizifu”(Eseja “Filozofia e romani”),Veselin Maslesha,Svjetlost,Sarajevë,1987,f. 111

⁶⁾ Vjen But:”Retorika proze”,Nolit, Bgd, 1976,f311,312

⁷⁾ .Po aty

⁸⁾ . Ismail Kadare: Kompleti i veprave, pjesa e pestë (Kush e solli Doruntinën),Rilindja,Prishtinë,f.322,323

⁹⁾ . po aty, f. 325

^10). E.M. Melrtinksi: ”Poetika mita”, Nolit, Bgd,, pa vit botimi, f. 45

^11). Erih Auerbah: “Mimezis”,Nolit, Bgd, 1978.f.25

12. E.M. Meletinski: ”Poetika mita”, Nolit, Bgd, pa vit bot.f. 234

13. Ismail Kadare: po aty, f. 329

14. Vejn But: ”Retorika proze”, Nolit, Bgd, 1976 f. 296

1996 

    (1)