Pavdekėsia u takon trimave, tė cilėt nė beteja pėr
ēlirim i thanė vdekjes plaē!
Lufta e ēetave kaēake nė 30 vjetėt e parė tė
shek. XX, sidomos pas mbetjes sė Kosovės nė robėri, u bėnė frymėzim pėr
folklor, pėr letėrsi e pėr historiografi. Pos tjerash, u shkruan edhe
monografi letrare-historike pėr figura tė veēanta, ku bie nė sy trajtimi
herė mė shumė historik, herė mė shumė publicistik e herė mė shumė
letrar-artistik - pak a shumė tė kombinuara. Dallon individualiteti, synimi
e qėllimi, aftėsia shprehėse, mėnyra e trajtimit etj. Te monografia e M.
Bislimit Mehmeti i Vogėl, veprojnė pak a shumė, tė kombinuar tė tre
komponentėt, duke u shkrirė harmonishėm me pėrmasa tė arsyeshme pėrkatėse.
Ai e shfrytėzoi arkivin historik e atė
gojėdhėnor, pos tjerash, edhe tė dhėnat publicistike serbe tė kohės dhe
autorė tė ndryshėm serbė, nė veēanti tė dhėnat historike nga prof.dr.
Merenglen Verli, prof. dr. Limon Rushiti, prof.dr. Hakif Bajrami dhe
dhjetėra burime tė tjera, madje hulumtimi i tij nė Arkivin Shqiptar, pėr aq
sa ishte e mundur, nė arkivin zyrtar e gojėdhėnor nėpėrmjet mbamendjes
popullore tė bashkėkohėsve e tė pasardhėsve tė tyre, jo vetėm farefisnorė,
qė arriti ti shkrijė harmonishėm dhe ti stolisė me begati stilistike tė
sistemuara me kujdes artistik me njė ngjyrim tė veēantė e tė pėrshtatshėm
pėr tė gjitha shtresat intelektuale.
Me botimin e monografisė MEHMETI I VOGĖL
autori kreu njė borxh qė e kishte preokupuar qėmoti, duke dhėnė njė
kontribut tė ēmueshėm nė kompletimin e Lėvizjes Ēlirimtare tė
fillimshekullit tė kaluar, nė veēanti tė Mehmet Delisė shprehės i denjė i
vrullit dhe guximit rinor (M. Verli, Nga Kosova pėr Kosovėn profile
biografike I, T. 2006, f. 206), krahut tė djathtė tė kryekomandantit A.
Galica, i cili, sadopak, arriti ta vazhdojė e ta kryesojė kryengritjen edhe
tre vjet mė vonė pas rėnies sė Azemit (deri mė 1927).
Sipas autorit, asokohe vetėm lufta pėr liri e
kishte kuptimin e jetės, pa marrė parasysh rreziqet e pasojat e rėnda
jetėsore, familjare, farefisnore e materiale me vite e dekada. Por, lufta
pėr liri qėndronte mbi tė gjitha, sepse duhej lėnė brezave njė vepėr sė paku
tė pėrpjekjeve mbinjerėzore pėr tu siguruar atyre njė jetė tė pavarur, njė
histori krenare nė njė tė ardhme tė afėrt a tė largėt, varėsisht nga
rrethanat politike, kombėtare e ndėrkombėtare, shpesh tė pafavorshme pėr ne.
Pėr kėtė flisnin rrėnojat e mureve fortifikuese, kufomat e mbetura fushave,
por edhe heroizmat e ēlirimtarėve pėrballė pushtuesit serb, tė cilėt u
ngritėn nė legjenda tė gjalla, nė folklor e nė letėrsi.
Burim i formimit tė grupeve kaēake ishte robėria
klasike, e pėrcjellė nga terrorizimi i egėr ndaj popullsisė shqiptare jo
vetėm nė Kosovė, por edhe mė gjerė nė tė gjitha trojet shqiptare jashtė
kufijve londinezė. Ishte pothuaj njė mbėshtetje pėr mur, ku nuk mund tė
shkohej mė tej, sepse jeta barazohej me vdekjen, nga shkaku i shtypjes, i
skamjes e i pasigurisė pėr jetė, pėr tė mirat materiale e shpirtėrore, e tė
mos flasim pėr ato kombėtare. Kėshtu pesha e rėndė dhe e gjatė e robėrisė
sė vazhdueshme e shtroi edhe domosdoshmėrinė e luftės sė armatosur kundėr
pushtuesit, me gjithė vėshtirėsitė e natyrave tė ndryshme ideologjike,
politike dhe ekonomike, pėrēarjeve tė mėdha e tė vogla brendashqiptare,
mungesės sė armatimit, epėrsisė ushtarake tė pushtuesit etj.
Megjithatė, edhe pushtuesi ka mundur tė ēuditej
pėr forcėn morale, shpirtėrore e fizike tė kaēakėve, pėr vendosmėrinė e tyre
pėr luftė, qoftė ajo edhe e pakapshme, pėrballė forcave tė pabarabarta
kundrejt armikut, me armatim tė varfėr dhe me numėr tė vogėl tė grupeve e
tė luftėtarėve tė paktė shqiptarė.
Monografia fillon me pėrshkrimin e trimave tė
lozes sė M. Delisė, nė vazhdėn e Lėvizjes Ēlirimtare tė Kosovės, tė shumtėn
tė pėrcjellė me pėrfundime tragjike: Deli Plaku rrahet pėr vdekje nga
xhandarėt serbė e varroset nė Kastriot (ish-Kostėrc), Qerimi vdes e varroset
nė Tiranė, larg Kosovės, Drenicės e vendlindjes, Mehmeti i Vogėl burgoset,
vdes e varroset nė Itali. I vetmi, Muslia, vdes dhe varroset nė vendlindje.
Vepra pėrshkon periudhat, brezat, betejat e
situatat ndėr mė tė skajshmet. Ajo lidh tė bėmat e Deli Muslisė - Plakut me
tė birin Mehmetin e Vogėl, me trashėgimtarė e bashkėluftėtarė tė ardhshėm tė
luftės pėr liri: Qerimin, Muslinė, Bajram Gashin, Shaqir Smakėn etj.,
pėrgjithėsisht tė brezit tė Mehmetit tė Vogėl, Dan Derocit, Bislim Lutit
etj., tė ēetės sė Azem Galicės e tė ēetave tė tjera, madje edhe tre vjet pas
rėnies sė tij heroike, ku vetė Mehmeti i Vogėl i mori nė dorė autorizimet e
Lėvizjes, deri mė 1927, duke pėrfshirė edhe periudhėn e qėndrimit tė tij nė
Shqipėri, deri me internimin e tij nė Itali me 1940, dhe vdekjen e tij
(1945), ku spikatet karakteri i tij njerėzor e kombėtar, pastėrtia e tij
morale e shpirtėrore, sidomos ndaj pėrpjekjeve pėr ta pėrlyer nė krime
partiake e personale tė krerėve politikė tė asaj kohe, tė cilat Mehmeti
kategorikisht i mohon.
Lėvizja Ēlirimtare e mbarė shek. XX ishte njė
luftė shekullore formash tė ndryshme qė nė vazhdimėsi u kurorėzua, sė paku,
edhe me pavarėsinė e Kosovės, pėr tė vazhduar me vise tė tjera. Kjo luftė e
vazhdueshme formash tė ndryshme lidhet edhe me veprimtarinė patriotike e
luftarake shekullore tė vetė lozes sė Deli Muslisė-Plakut, e trashėguar
djalė pas djali. Ishte njė vazhdimėsi e tipit tė familjeve militante tė
trashėguara brez pas brezi, siē ishin ato tė Jakup Ferit, Ahmet Delisė, Isa
Boletinit, Azem Galicės, Ker Sadrisė, Sadik Ramė Gjurgjevikut etj., deri te
Jasharajt e Prekazit, tė skalitur me kujdes me njė emėr tė pėrbashkėt: lufta
dhe sakrificat pėr liri, vėshtirėsitė, vendosmėria, dėshira pėr luftė pėr
liri, pa llogaritur pasojat, gjė qė nė fund u mundėsua kurorėzimi i lirisė
sė Kosovės.
Tė shumtėn, mbamendja mori rolin e kronistit tė
luftės. Heroizmat e trimave nė beteja tė zhvilluara nė periudha tė ndryshme,
qoftė edhe me ndėrprerje, pėr shkak tė rrethanave tė arsyeshme, u
pėrkujtuan, u ruajtėn, u ritreguan dhe u kėnduan, pėrgjithėsisht u
pėrjetėsuan ndėr breza pėrmes folklorit dhe u kėnduan nė oda e vende tė
tjera publike, duke u pėrcjellė ndėr gjenerata e duke u konkretizuar ndėr
beteja, deri nė kurorėzime tė reja, qofshin ato edhe tė pjesshme, por me
suksese natyrash tė ndryshme: politike, arsimore, institucionale,
federative, sė fundi edhe ndėrkombėtare.
Pėr shkak tė rrethanave politike kombėtare e
ndėrkombėtare tė kohės sė Mbretėrisė SKS, Lėvizja Kaēake u shua mė 1927. U
desh tė vijė Lufta e Dytė Botėrore pėr tu shndėrruar nė formacione tė tjera
mė tė mėdha kryengritėse, tė pėrqendruara nė dy-tri qendra, kryesisht nė
Gostivar, nėn komandėn e Xhemė Hasės Gostivarit, nė Gollak, nėn komandėn e
Mulla Idrizit dhe nė Drenicė, kryesisht nėn komandėn e Shaban Polluzhės. Pėr
fat tė keq edhe kjo kryengritje u shua nga shkaqe tė ndryshme, si:
organizimi, harmonizimi dhe armatimi i dobėt i forcave kryengritėse,
pėrballė partisė komuniste jugosllave shumėfish mė e forte dhe mė e madhe
ushtarake, e ndihmuar nga internacionalja komuniste pansllave, fatkeqėsisht,
edhe ajo shqiptare-perėndimore me pėrkrahjen e Rusisė, sidomos pas thyerjes
sė frontit gjerman atje.
Planet serbe pėr serbizimin e Kosovės me mjetet
mė tė fuqishme jo vetėm ideologjike, dėshmojnė pėr domosdoshmėrinė, nevojėn
dhe rėndėsinė e luftės ēlirimtare nė ata dhjetėvjetėshat e parė tė
fillimshekullit qė e lamė, ku merrte pjesė edhe Mehmeti i Vogėl. Fryma e
asaj lėvizjeje, pak a shumė, kurrė nuk pushoi, por vazhdoi me forma tė
ndryshme manifestuese (veprimtari ilegale, demonstrata, protesta, greva)
varėsisht nga rrethanat e zhvillimet politike tė kohės, deri te lufta e
armatosur e vitit 1998-9, ku u kurorėzua me Pavarėsinė e Kosovės.
Nė kėtė kontekst, vepra trajton edhe
shpėrnguljen e dhunshme tė shqiptarėve nėpėrmjet formave tė ndryshme
represive - ndėr mė tė egrat, qė synonin sė pari kolonizimin e tokave
shqiptare, pastaj shpėrnguljen e tyre, sė fundi serbizimin e Kosovės, jo
vetėm nė kohėn e Mbretėrisė SKS, program shekullor sllav ky, i gatuar
teorikisht qė nga I. Garashanini, pastaj J. Cvijiqi, Andriqi, Ēubriloviqi, e
praktikisht, nga Tito e Rankoviqi, sė fundi edhe nga Milosheviqi pėr
zgjerimin e territoreve sllave mbi tokat iliro-shqiptare.
Por shqiptari ėshtė si mina e futur nė gur tė
shpuar, sa mė fortė qė ndeshet, aq mė e fuqishme bėhet, pa marrė parasysh
(pa)mundėsitė, qofshin ato edhe tė pakta. Sa mė e egėr qė ishte dhuna serbe
mbi shqiptarėt, aq mė e gatshme dhe mė e forte ishte forca e lėvizjes
ēlirimtare shqiptare ndaj pushtuesit. Andaj, situata e lėvizjes kosovare,
pos tjerash, varej edhe nga situata politike-shtetėrore serbe.
Veprėn e pėrshkon njė logjikė e fortė objektive
e gjykimeve pėr disa nyje kyē tė kthesave historike, situatave mė tė
komplikuara, tė shikuara nėpėrmjet njė dioptrie tė re historike,
publicistike e logjike, herė-herė kritike, ndryshe nga biografėt e tjerė pėr
A.Bejtėn me bashkėluftėtarė, si: ēėshtja e krerėve kosovarė nė Qeverinė e
Kuvendin e Vlorės ku, siē thotė autori, ēelėsi i ēėshtjes qėndron nė
kryeneēėsitė tona, por edhe nė logjikėn tonė tė pagdhendur; enigma pėr
qeverisjen e princ Vidit nė Shqipėrinė e pranuar ndėrkombėtarisht;
marrėveshja e A. Galicės me krerėt serbė (K. Peēancin) pėr Arbaninė e
Vogėl, etj. Pos tjerash, monografia e M. Bislimit paraqet detaje tė reja pėr
veprimtarinė e Lėvizjes Kaēake pas betejės sė fundit tė Galicės, mė 1924,
si: plagosja e Shotės nė Llaushė, mė 1926 dhe pėrcjellja e saj pėr Shqipėri
me jetimėt e kaēakėve tė vrarė.
Vepra ėshtė njė biografi e brumosur me ndjesi tė
prekshme e tė brendshme suptile, aq edhe heroike, krenare, qė tė jep forcė e
trimėri liridashėse, edukative, tė ofron histori krenare e ēudibėrėse
kundrejt forcave tė shumėfishta tė pushtuesit. Ajo ėshtė e stolisur me njė
faktografi tė bujshme historike, me njė stil tė rrjedhshėm letrar e
publicistik dhe me shprehje tė bukura stilistike: Nė gjirin e kujtesės
historike, atje ku bora pret borėn, luftėtarėt e lirisė qė kishin vėnė
pushkėt krahut, sė bashku me lavdinė e atdheut, po bartnin edhe vdekjen nėn
sqetull... Mehmeti kishte njė fėmijėri tė rėndė, i rritur nė
varfėri e kushte tė rėnda jetese. Mbi tė gjitha i mungonte aq shumė
pėrkėdhelja e nėnės, zėri i saj i ėmbėl, dora e saj e ngrohtė, kujdesi dhe
bekimi i saj, ninullat e saj para gjumit, tregimet e saj pėr trimat e malit,
pėr zanat, pėr kreshnikėt, pėr bajlozėt, pėr mitet dhe legjendat tona
ēudibėrėse ku, ndėr shekuj shqiptarėt mbijetuan dhe, trungun e tyre e
ruajtėn tė papėrkulur, si pak popuj tė Ballkanit e mė gjerė. Librin e
stolisin edhe foto-portretet e dokumentet e shumta historike e arkivore, me
tė cilat autori solli risi e freski faktografike jo vetėm pėr figurėn e
Mehmetit tė Vogėl. Kėshtu, nė bazė tė tė dhėnave rrėfimtare, arkivore e
historike, autori i shtron faktet dhe i hap dyert pėr gjykime objektive nga
lexuesit.
Vepra pėrshkohet nga objektiviteti me tėrė
kompleksitetin e saj, me gjithė krenarinė qė i ushqeu brezat e ardhshėm.
Ėshtė pėrpjekje e trajtimit monografik tė bėmave tė shkruara e tė dėgjuara
historiografike e jetėsore pėr Mehmetin Vogėl me bashkėluftėtarė nėpėr tė
gjitha shtegtimet heroike tė luftės pėr Shqipėrinė etnike, si dhe sfidat qė
e pėrcollėn atė deri nė vdekje. Kėshtu figura e Mehmet Delisė, si tė tjerat
e kėsaj rėndėsie, ėshtė shikuar gjithanshėm, ashtu si njė bjeshkė, ku
madhėshtia e saj ka rrezik tė mos vėrehet, pa u shikuar nga afėr e nga shumė
drejtime.
Me kėtė vepėr M. Bislimi e nderon dhe e ndihmon
historinė kombėtare, nė veēanti atė kosovare e drenicase, duke hapur rrugė
tė mėtejme studimore mė tė thelluara pėr heroizma tė bashkėluftėtarėve, jo
vetėm tė kėsaj treve e periudhe.
|